ص: 2

ص: 3

ص: 4

ادب در برابر اهل بیت علیهم السلام........................................35

ثواب «المیزان»........................................36

مرحوم آیت الله احمدی میانجی رحمة الله........................................36

در برابر یتیم بد اخلاق........................................37

گفتار دوم: رفتار با کودکان................................................................................39

ادب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم........................................41

تربیت شدۀ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم........................................42

اساس تربیت فرزند........................................44

تربیت پذیری نوجوان........................................44

مهربانی با کودکان........................................46

در آغوش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم........................................48

سلام به کودکان........................................48

بازی با کودکان........................................49

بهترین میراث پدران........................................50

بازی پیامبر با حسن و حسین علیهم السلام........................................51

مراعات کودکان........................................52

گریۀ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم........................................53

در دامان پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم........................................53

نام نیکو برای فرزندان........................................55

اذان و اقامه برای نوزادان........................................56

ص: 6

الگوسازی برای کودکان........................................57

شاد کردن کودکان........................................57

گفتار سوم: تکریم کودکان................................................................................59

تکریم و تربیت........................................61

محور تربیت........................................61

اساس تربیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم........................................63

درمان خودخواهی........................................64

محبت و خلق عظیم........................................66

توصیف خلق و خوی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم........................................67

کودکان پاک........................................70

برای اجابت دعا........................................72

خدا باوران........................................73

فطرت های پاک........................................74

اهتمام و توجه به کودکان........................................75

امیر المؤمنین و کودکان یتیم........................................77

گفتار چهارم: آموزش و تریت................................................................................79

آسیب های روحی........................................81

آداب معاشرت........................................82

ضرورت آموزش آداب........................................83

ص: 7

مهارت در تربیت........................................84

بیماری های روحی فرزندان........................................85

اهمیت تربیت فرزندان........................................86

بالاترین رسالت مادر........................................87

فرزندان آخر الزمان........................................88

خروج از فطرت........................................89

حقوق فرزند........................................90

تربیت معنوی خردسالان........................................91

مهد مادر........................................91

اصلاح دنیا و آخرت........................................92

آرامش کودک........................................93

فرزندآوری و تربیت فرزند........................................94

فراگیری آموزه های دینی........................................95

نام های خوب برای فرزندان........................................96

مهرورزی نسبت به فرزندان........................................96

فرزندانی که سقط می شوند........................................97

برترین اعمال........................................98

گفتار پنجم:شیوِۀ عملی تربیت................................................................................99

آموزش مهارتهای زندگی........................................101

ناخدا و نحوی........................................101

ص: 8

رفتار تربیتی........................................102

فرزندانمان همان طورند که رفتار می کنیم!........................................103

خانه های نورانی........................................104

زبان کردار........................................105

احترام به کودکان........................................106

عروس امام صادق علیه السلام ........................................107

منشأ گرفتاری ها........................................109

در حمایت خداوند........................................111

بازتاب خشونت........................................112

گفتار ششم: میراث تربیت................................................................................115

ضرورت ادب........................................117

نیاز حقیقی انسان........................................118

برترین میراث........................................118

قدر عافیت........................................119

چهارچوب های خیالی........................................120

بنده احسان........................................121

دستورالعمل حکیمانه........................................122

منشأ نزاع ها........................................123

محبت و یگانگی........................................124

اهانت و آزار........................................124

ص: 9

تجلی خداوند........................................125

مدارای حضرت آدم علیه السلام با کودکان........................................126

محبت و شادکردن کودکان........................................127

گفتار هفتم: جایگاه دختران................................................................................129

شیوه های جاهلیت........................................131

مظهر عاطفه........................................132

دختران و پسران........................................134

توجه به دختران........................................135

سپاس سلامت فرزند........................................136

انتخاب دختر و پسر........................................138

تنها یادگار پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم........................................139

محبت امیر المؤمنین علیه السلام........................................139

نسل پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم........................................141

جایگاه فاطمه سلام الله علیها نزد پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم........................................142

خیرخواهی پدر و مادر........................................143

مدد الهی در تربیت........................................144

فضل و رحمت الهی........................................145

درخواست فرزند صالح........................................145

توسل در تربیت........................................146

ص: 10

گفتار هشتم: رفتار کودکان................................................................................149

گریۀ کودکان........................................151

کودک حلوا فروش........................................152

چشم های گریان........................................154

اشک های ریزان........................................156

جلب رحمت خداوند........................................158

بیش فعالی کودکان........................................158

رفتار با کودکان بیش فعال........................................159

بازی کودکان........................................161

تعلیم کودکان........................................162

گنج نهفته........................................164

گفتار نهم: عیب پوشی در نظام تربیت................................................................................165

بها دادن به کودکان........................................167

پرهیز از سرزنش........................................167

عیب پوشی از کودکان........................................168

پوشش گناه........................................169

پیامد آشکار کردن و پنهان کردن گناه........................................171

علاج گناه........................................171

بد نام کردن دیگران........................................172

راز پوشی........................................174

ص: 11

حسابگر خویش باش........................................175

ستاریت خداوند........................................176

حفظ آبرو........................................177

گفتار دهم: زیانگری در نظام تربیت................................................................................179

زیبا بینی........................................181

چشم پوشی از گناه دیگران........................................182

مرنج و مرنجان........................................184

همانند زنبور عسل........................................185

ویژگی های زنبور عسل........................................186

1) توجه به زیباییها........................................186

2) صادرات پاکیزه........................................187

3) لطافت در معاشرت........................................188

دید خدایی........................................188

زیبایی حضرت یوسف........................................189

تفاوت بینش ها........................................191

الطاف خداوند........................................192

منع و عطای خداوند........................................193

محو ظلمت ها........................................195

گفتار یازدهم: نقش تشویق در تربیت................................................................................197

نقش تشویق و تحسین........................................199

ص: 12

نعمت های بهشتی........................................200

توانمندی انسان در بهشت........................................201

شوق بهشت........................................203

تشویق یک فرزند........................................204

تشویق دعبل شاعر........................................205

دهانی که پر از در شد!........................................206

برای آغاز حرکت........................................207

تشویق های شیخ ابوالقاسم........................................208

شخصیت شیخ ابوالقاسم........................................209

تجسم اخلاق........................................210

تکریم کودکان........................................211

تشویق های تأثیرگذار........................................212

گفتار دوازدهم: نقش دوست در تربیت................................................................................215

تأثیر هم نشین........................................217

به رنگ جماعت........................................218

راه میانبر........................................219

در پی دوستان خوب........................................220

دریافت انرژی........................................221

مدیران موفق........................................222

ص: 13

تماشای بزرگان........................................222

گزینش دوست........................................223

فهرست ها................................................................................225

فهرست آیات........................................227

فهرست روایات و دعاها........................................229

فهرست منابع........................................239

ص: 14

رشد و نمو در خانواده ای که اهل دین و معنویت و ولایت اند، از نعمت های گرانقدر الهی است. و ما خداوند متعال را به خاطر عنایات فراوان و این نعمت بزرگ که ما را در خانواده و جامعه ای ولایی به دنیا آورد و پرورش داد، سپاس می گوییم!

از وظایف مهم پدران و مادران و مربیان در تربیت فرزندان، رفتار خوب و شایسته آنان است. آن قدر که رفتار پدر و مادر در روح و روان و شخصیت فرزند تأثیر می گذارد، کلام آنان تأثیرگذار نیست.

نکته قابل توجه دیگر آن که همه کسانی که مسئولیت تربیت فرزندان را به عهده دارند، باید آنها را با الگوهای تربیتی الهی آشنا سازند و سیره زندگی پیشوایان معصوم علیهم السلام را برای فرزندان خود به عنوان الگو و سبک زندگی معرفی کنند؛ که راه و رسم پیشوایان الهی کامل ترین نسخه راه سعادت و تربیت و کمال انسانهاست. و این وظیفه تا قیامت بر عهده همه اولیای کودکان است؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در خطبه غدیر فرمودند:

فَلیُبَلِّغِ الحاضِرُ الغائِبَ وَ الوالِدُ الوَلَدَ إلَی یَومِ القیامَةِ؛(1) باید که حاضران (ولایت و امامت علی علیه السلام و اولاد او را) به غایبان برسانند و پدران به پسران و ایشان به فرزندان خود آن را تا روز قیامت

اعلام نمایند.

یعنی معرفی پیشوایان الهی و ولایت آنها تنها بر عهده پیامبر نیست، بلکه لازم است که حاضران به غائبان و پدران به فرزندان، و تا روز قیامت هر نسلی آن را به نسل بعد از خودش ابلاغ نماید و امامان و رهبران الهی بشریت

ص: 16

را معرفی کنند تا همه انسانها در پرتو اتصال به امامان و رهبران معصوم علیهم السلام و الگو قرار دادن آنان رستگار شوند.

آنچه پیش روی شماست، سلسله گفتارهایی در باب تربیت فرزند است که با تکیه بر آیات قرآن و سیره و سخن پیشوایان بزرگ دین، در برنامه پر بیننده سمت خدا مطرح گردیده و پس از تدوین و ویرایش به خوانندگان گرامی تقدیم می گردد. امید است با به کار گیری سخنان آنان و پیروی از سیره و سبک زندگی شان، مدارج عالی کمال را در نوردیم.

در پایان لازم می دانم از تهیه کننده خوب و لایق برنامه سمت خدا، جناب آقای رکنی و مجری محبوب آن، جناب آقای شریعتی، و همچنین از جناب آقای اسدی که تدوین و ویرایش این اثر را بر عهده داشتند و ناشر محترم و همه کسانی که ما را در نشر معارف دینی یاری می رسانند، تشکر نموده و برای همه آن عزیزان و خوانندگان گرامی بهترین ها را آرزو کنم.

از خدای بزرگ و مهربان مسألت می کنیم که همه ما را تحت تربیت و الطاف و عنایت خویش به بلندترین منزل کمال نائل سازد!

و السلام علیکم ۔ حبیب الله فرحزاد

ایام غدیر 95/7/2

ص: 17

ص: 18

ص: 20

همه مربوط به عده ای بی ادب است. از صدر خلقت تا کنون همین طور بوده است و از این به بعد هم همین طور خواهد بود.

آدم باید مؤدب باشد، ظلم نکند. برای کل خلقت، حتی برای حیوانات، گیاهان و منابع طبیعی هم حرمت قائل شود. اینها مخلوقات خدا هستند. عالم محضر خداست و همه موجودات آیات و نشانه های خدا هستند. به کوچکترین آیه خدا بی ادبی کردن، جسارت به صاحب آیه است.

کمترین عرض ادب و احترام سلام کردن است. خود سلام یکی از آداب است که با آن برای طرف مقابل احترام می گیریم. سلام نام خداست. با این سلام می گویم: خدا با شما باشد، خدا همراه شما باشد، برای شما سلامتی و توفیق آرزو می کنم.

تبسم و روی خوش نشان دادن به ارباب رجوع ادب است. اگر نمی توانم کارش را راه بیندازم، دست کم مؤدبانه او را رد کنم. نه اینکه توبیخ یا سرزنشش کنم و بگویم این مشکل شماست.

سر سفره که می نشینیم مؤدب باشیم. نسبت به پدر و مادر و استاد و همسایه و همکار مؤدب باشیم. از کوچکترین احترام به موجودات و به انسان و نزدیکان و پدر مادر، تا تواضع در برابر انبیا و اولیا و خدای متعال همه ادب است.

دامنه ادب بسیار وسیع است. تمام 24 ساعت شبانه روز زندگی ما را فرا می گیرد. هر کاری در هر زمانی ادبی دارد. ادب خوابیدن، ادب خوردن، ادب راه رفتن، ادب معاشرت، همه دین ما ادب است.

شرکت می کنند، هر کس با ادب تر و با حیاتر است، بیشتر در دل و جان پیامبر و امامان راه باز می کند. کسی که آداب زیارت را درست به جا می آورد، بیشتر بهره می برد.

برخی افراد در کنار ضریح امام رضا علیه السلام داد می زنند، گمان می کنند خدا و پیغمبر و امام نمی شنوند. انسان نباید در محضر پیغمبر و امام صدایش را بلند کند و فریاد بزند. باید مؤدب بود. باید توجه داشت که ما در محضر امام هستیم. انسان باید در محضر امام زبان و حرکت و رفتارش مؤدبانه باشد.

اگر می خواهیم در دل پیغمبر و امام جا باز کنیم، راهش ادب و تواضع و حیا است؛ هم ادبهای باطنی و قلبی که فکر و نیت های بد به ذهنمان نیاید، و هم ادب های ظاهری، مثل این که انسان با طهارت وارد حرم شود. آرام قدم بردارد، مراعات دیگران را بکند.

اگر می خواهیم در پیشگاه خدا قرب پیدا کنیم و فیض و برکت الهی بر ما ببارد، یا نزد پیغمبر و امامان علیهم السلام قرب پیدا کنیم، راهش ادب و تواضع است.

پروردگارت بازگرد، در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است، پس در سلک بندگانم در آی، و در بهشتم وارد شو!

امام حسین علیه السلام در گودی قتلگاه با تمام هستی اش برای خدا ادب کرد. گفت: «صَبراً عَلی قَضائِکَ یا رَبِّ، لا إلهَ سِواکَ یا غِیاثَ المُستَغیثینَ؛(1)بر قضا و حکم تو صابرم ای پروردگار من! معبودی جز تو نیست، ای پناه پناهجویان!» یعنی راضی ام به رضای تو. این ادب کامل است.

اینکه انسان راضی و تسلیم باشد و از خدا گلایه نداشته باشد، حد اعلای ادب است و به یک معنا موت اختیاری است. یعنی روح و جان ما در اختیار خداست. ملک را به صاحب ملک واگذار کرده ایم. روح و جان و جسم ما مال خداست. «پیش هست او بباید نیست شد.» یا به قول حافظ:

این جان عاریت که به حافظ سپرده دوست *** روزی رخش ببینم و تقدیم وی کنم

مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا؛(1)پیش از آن که بمیرید جان بدهید.

به یک معنا سیر ما از ریز تا درشت همه اش ادب است. اگر انسان بداند که در این ادب و تسلیم شدن و مردن و جان فدا کردن در راه خدا چقدر زندگی و حیات و زنده شدن و قرب است، از این کلاس به جایی دیگر نمی رود. ادب یعنی این که «من» را در مقابل خدا و حق و بزرگترها و بهترها بشکنیم.

تحویل صاحبخانه بدهد. چون همه چیز را تحویل داده و نیست محض شده، خدا همه چیز را به او مرحمت کرده است.

سلمان گفت: من پایم را جای پای امیرالمؤمنین گذاشتم. این اشاره است. یعنی راه من همان راهی است که ایشان می رود.

عبارت «منا اهل البیت» به غیر از سلمان برای ده پانزده نفر از اصحاب امامان علیهم السلام هم آماده است. اینها مسطوره هایی بوده که ائمه علیهم السلام آنها را رو کرده اند. بسیاری را هم رو نکرده اند. عده ای بودند که واقعأ تسلیم بودند. بعضی از آنها را افشا کرده و بعضی ها را کتمان کرده اند.

چه باعث شد که اینها به اندرونی راه پیدا کنند و محرم شوند؟ اینها بر اثر ادب و تسلیم در دل اهل بیت علیهم السلام جا باز کردند و وجودشان را وقف آنها کردند. افرادی هم که مثل ابلیس دور شدند، از بی ادبی بود.

أمّا وَاللّهِ، لَوْ تَرَكُوا الْحَقَّ عَلي أهْلِهِ وَ اتَّبَعُوا عِتْرَةَ نَبيّه، لَمّا اخْتَلَفَ فِي اللّهِ اثْنانِ، وَ لَوَرِثَها سَلَفٌ عَنْ سَلَف، وَ خَلْفٌ بَعْدَ خَلَف، حَتّي يَقُومَ قائِمُنا، التّاسِعُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ - عليه السلام وَ لَکِنْ قَدَّمُوا مَنْ أَخَّرَهُ اللّه وَ أَخَّرُوا مَنْ قَدَّمَهُ اللّهُ ؛(1)آگاه باشید، به خدا سوگند، اگر حق را به اهلش میسپردند و از عترت و اهل بیت پیامبر خدا پیروی می کردند، در دین خدا دو نفر هم اختلاف نمی کردند، و عترت پیامبر خلافت را یکی پس از دیگری به ارث می بردند، تا آن هنگام که قائم ما که نهمین آنها از فرزندان حسین است قیام کند. ولی آن کس را که خداوند به آخر انداخته بود، مقدم کردند، و آن کس

را که خدا پیش انداخته بود، مؤخر کردند.

اگر ناخدای امت و امام به حق در جایگاه خودش قرار می گرفت، گناه و معصیت و ظلم و فساد نمی شد. خونی به ناحق ریخته نمی شد، زنا و فحشا اتفاق نمی افتاد. دو نفر با هم اختلاف پیدا نمی کردند. اما عده ای بی ادب آمدند و همه را به هم ریختند و زمام کار را از دست صاحب اصلی گرفتند و امام را خانه نشین کردند.

هرچه در عالم صدمه خوردیم، از بی ادبی و بی ادبهاست. گرفتن حق از صاحب حق بی ادبی است. تعدی به حقوق پیغمبر و امام است.

الآن پرونده هایی که در دادگاه تشکیل می شود، همه مال بی ادبی است. مال این است که ادب رعایت نمی شود. به حقوق دیگران تعدی می شود. خانم حقوق شوهر را مراعات نمی کند، شوهر حقوق خانم را مراعات نمیکند و

ص: 29

به دنبال آن جنگ و دعوا و تفرقه و اختلاف و شکایت و دادگاه راه می افتد. سر نخ تمام فسادها و ظلمها بی ادبی است.

اگر کسی حریم خودش را حفظ کند و به حریم دیگری تعدی نکند، این عین ادب است. وقتی ما از حریم خود پا را بالاتر می گذاریم، بی ادبی کرده ایم. مثنوی می گوید:

از خدا خواهیم توفیق ادب *** بی ادب محروم ماند از فیض رب

بی ادب تنها نه خود را داشت بد *** بلکه آتش در همه آفاق زد

یک ابلیس آمد و دنیا را به آتش کشید. یک قابیل آمد و حسادت و بی ادبی کرد و برادرش را کشت. بدعت آدم کشی، بدعت برادر کشی، بدعت ظلم و فساد روی زمین راه افتاد.

تمام بدعت گزارها در خونهایی که ریخته می شود و در جنایاتی که انجام می گیرد سهیم اند؛ چون بی ادبی کردند. یک نفر که چاقو می کشد و کار خلاف می کند و یا معتاد می شود و دیگران را به اعتیاد دعوت می کند و بدعتی می گزارد و سنت غلطی را پایه ریزی می کند، در تمام این گناهان شریک است.

کسی هم که ادب می کند و سنت خوبی را احیا می کند، کار خوبی را رواج می دهد، تا روز قیامت برای او ثواب می نویسند. هرچه خیر و برکت است، مال افراد با ادب است که از حریم خودشان تجاوز نمی کنند. و هرچه فساد داریم مال بی ادبی است. ما چوب بی ادبها را می خوریم.

از شهر بیرون آمدند و دست به دعا برداشتند. و از خدا باران خواستند. ناگاه دیدند مورچه ای سرش را بالا کرده و دارد با خدا نجوا می کند. به خدای متعال عرض می کند: بارالها، ما مورچگان نیز از آفریده های تو هستیم و از فضل تو بی نیاز نیستیم. روزی ما را برسان و ما را به کیفر گناهان بی خردان از فرزندان آدم گرفتار مکن. سلیمان به مردم فرمود: به خانه های خود باز گردید که خداوند به واسطه دعای دیگران برای شما باران خواهد فرستاد.(1)

مورچه می گوید: ما را به گناه بنی آدم مؤاخذه نکن! بنی آدم تمرد و ظلم و گناه و معصیت می کنند، آن وقت خشکسالی می شود. ما هم دانه می خواهیم، آب می خواهیم

معلوم می شود گناه ما حتی یک مورچه را هم در گوشه بیابان به زحمت می اندازد و در او نیز تأثیر دارد. این است که یک موجود با ادب ممکن است عالم را دگرگون کند. کاری کند که خداوند باران رحمتش را بفرستد.

از سعید بن مسیب روایت شده است که قحطی عمومی مردم مدینه را فرا گرفت. چشم خود را گشودم. غلام سیاهی را بالای تپه ای تنها دیدم. به طرف او روان شدم. دیدم لبهای خود را حرکت می دهد. هنوز دعای او تمام نشده بود که ابری آمد. چون آن ابر را دید خوشحال شد و برگشت به قدری باران آمد که گمان کردیم غرق خواهیم شد. به دنبال آن غلام رفتم. تا آنکه دیدم وارد خانه علی بن الحسین علیه السلام شد.(2)

یک بی ادب می تواند در دنیا آتش افروزی کند. یک بی ادب در حرم امام

ص: 31

هشتم بمب منفجر می کند. میلیونها زائر دیگر باید بازرسی شوند. یک بی ادب چقدر می تواند آدم ها را در زحمت بیندازد. و یک با ادب میتواند دنیا را دگرگون کند.

بسیاری از این پرونده هایی که در دادگاه است، مال یک تصادف جزئی است؛ یک بوق بیجا، یک تصادف مختصر، یک سبقت بیجا، و کار به فحش و چاقوکشی رسیده است. اینها خیلی بی ادبی است. اگر دو ماشین تصادف کردند، پلیس می آید و حق و حقوق را می گیرند. این که برای به هم خوردن دو آهن پاره بخواهیم همدیگر را از بین ببریم، بی ادبی است.

یکی از شاگردان مرحوم علامه می گوید: یک موقعی همراه ایشان از درس برمی گشتیم. به منزل ایشان رسیدیم. دست در جیبشان کردند کلید بردارند، دیدند کلید همراهشان نیست. در زدند کسی نیامد. دوباره در زدند. ایشان با فاصله، دو سه بار در زدند. خادم آقا آمد در حیاط و داد زد چه خبر است؟ چرا مهلت نمی دهی؟ با این که آقا با مهلت در می زدند. در را باز کرد دید آقاست. ایشان اصلا به رو نیاوردند که چرا دیر آمدی؟ می گفت: از حلم ایشان عرق شرم بر ما می نشست. این قدر این شخصیت با ادب بود.

مرحوم علامه نسبت به همسر و فرزندان بسیار با ادب بود. دختر ایشان می گوید: من ازدواج کرده بودم. مستقل بودم. گاهی به دیدن پدر و مادرم می آمدم. پدرم که در سن بالایی بودند و دستشان می لرزید، می رفتند سماور روشن می کردند و چایی می آوردند. با این که من دختر خانه و جزء اهل بیت بودم، این پیر مرد برای من چایی می آورد. می گفتم: من مهمان نیستم، غریبه نیستم. می فرمودند: من وظیفه دارم از شما پذیرایی کنم. این قدر نسبت به خانوادشان مؤدب بودند!

ص: 33

جواب نمی دادند. می فرمودند: دیگری پاسخ بدهد. بر اثر ادب و تواضع آدم خودش را نمی بیند. و این باعث می شود که خدا لطف و عنایت کند.

دختران شما، عروس ها و بستگان هستند. آنها می توانند این کار را انجام دهند. فرمودند: آن محرمیتی که من دارم دیگران ندارند. ممکن است خانم من خجالت بکشد که دیگران از ایشان مراقبت کنند. اینها خیلی مهم است.

میدادم. این امتحان من بود. حلم من موجب عنایت فراوان خدا بر من بود. میترسم یتیمی مثل او گیرم نیاید.(1)

خیلی عجیب است. این بر خلاف راهی است که دیگران می روند. پیغمبر آنقدر حلم و صبر و وقارشان زیاد بود که گریه می کردند که چرا چنین یتیم بداخلاقی از دست من رفته که من نتوانم بیشتر حلم بورزم.

ص: 38

ص: 40

نَهَارَهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّهِ، یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْم مِنْ أَخْلاَقِهِ عَلَماً، وَ یَأْمُرُنِی بِالاقْتِدَاءِ ؛(1)از همان لحظه ای که پیامبرصلی الله علیه و آله را از شیر گرفتند، خداوند بزرگترین فرشته را مأمور تربیت ایشان کرد تا شب و روز او را به راههای بزرگواری و راستی و اخلاق نیکو راهنمایی کند. و من همواره همچون فرزند که همیشه با مادر است با پیامبر بودم. پیامبر صلی الله علیه و آله هر روز نشانه تازه ای از اخلاق نیکو را برایم آشکار می فرمود و به من فرمان میداد که به او اقتدا نمایم بزرگ ترین فرشته، روح اعظم است که شب قدر بر امام علیه السلام نازل میشود. خدا او را مأمور کرد که مکارم اخلاق را به پیامبر اکرم بیاموزد. آن روح که از جبرئیل و همه ملائکه مهم تر است، دائم در کنار پیغمبر بود و تمام ریز و درشت مسائل را به پیغمبر یاد می داد.

حضرت امیر علیه السلام هم می فرماید: من شب و روز در محضر پیغمبر بودم. چون پیغمبر خدا، عمده دوران جوانی و نوجوانی شان را در خانه پدر حضرت امیر علیه السلام بودند. می فرماید: پیامبر مرا در آغوش می گرفت و فشار می داد و به من علاقه شدیدی داشت. حتی لقمه در دهان من می گذاشت. و من - به تعبیر خود حضرت - مثل بچه شتری که دائم دنبال مادر است، دنبال پیغمبر خدا بودم. پیغمبر از خدا تربیت می گرفت، و من هم از پیغمبر تربیت می گرفتم. امیر المؤمنین و پیامبر خدا این گونه به هم متصل بودند. امیرالمؤمنین علیه السلام از خردسالگی تحت تعلیم و تربیت پیغمبر خدا بودند.

ص: 43

آن که دل تو سخت شود و عقل تو به چیز دیگری مشغول گردد. یعنی قبل از این که بزرگ شوی و شکل بگیری و قلب تو قسی شود، از ابتدا روی تو کار کردم. مواظب تو بودم و ادب را به تو یاد دادم.

تربیت و پرورش در خردسالی مثل حک کردن روی سنگ است. چیزی را که روی سنگ می نویسند، سالیان سال باقی می ماند.

قلب خردسال و نوجوان مثل صفحه سفیدی است که روی آن چیزی نوشته نشده است. شما می توانید هر چیزی روی آن بنویسید. ولی اگر چیزهایی روی آن نوشته شد، پاک کردن و برگرداندن به اول آن سخت است.

دل کودک آکبند و دست نخورده است. منعطف تر است. از این رو سفارش شده است که کام کودکانی را که به دنیا می آیند، با تربت حضرت سید الشهدا علیه السلام و آب فرات بردارند. امام صادق علیه السلام فرمودند:

حَنِّكوا أولادَكُم بِتُربَةِ الحُسَينِ عليه السلام ؛ فَإِنَّها أمانٌ؛(1)کام فرزندان خود را با تربت حسین علیه السلام بردارید که امان است.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:

أَمَا إِنَّ أَهْلَ اَلْكُوفَةِ لَوْ حَنَّكُوا أَوْلاَدَهُمْ بِمَاءِ اَلْفُرَاتِ لَكَانُوا شِيعَةً لَنَا؛(2)اگر مردم کوفه، کام فرزندان خود با آب فرات بردارند، البته از شیعیان ما خواهند بود.

امام علیه السلام فرمودند: من ضمانت می کنم که بچه هایی که با آب فرات کامشان برداشته شود، از شیعیان من شوند. با مقدار کمی از گرد تربت امام حسین علیه السلام کام

ص: 45

بچه هایتان را بگیرید و اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ آنها بگویید و بدانید که اینها قطعا فرزندان شما را بیمه می کند و روی آنها اثر دارد.

الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنُ هُما رَيْحانَتايَ مِنَ الدُّنيا وَ الْآخِرَة؛(1)حسن و حسین دو دسته گل من در دنیا و آخرت اند.

همچنین درباره سیره پیغمبر در ادب و احترام به بچه ها آمده است:

كانَ النَّبىُّ صلي الله عليه و آله اِذا اَصْبَحَ مَسَحَ عَلى رُؤوسِ وُلْدِهِ وَ وُلْدِ وُلْدِهِ؛(2)

شیوه پیامبر خدا چنین بود که همواره صبحگاهان دست مهر و محبت بر سر فرزندان و نوادگان خود می کشید.

اگر انسان هر روز صبح دست محبت و نوازش بر سر فرزندان خود بکشد، مهر و محبت و لطف را به آنان تزریق کرده است. و این به کودک خیلی آرامش می دهد. یک دست کشیدن و بوسیدن هزینه ای ندارد که برخی از آن بخل می ورزند. خداوند برای هر بوسه ای که انسان به فرزند خودش می کند پاداش می دهد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

مَنْ قَ_بَّلَ وَلَدَهُ كَ_تَبَ اللّه لَهُ حَسَنَةً؛(3)کسی که فرزندش را ببوسد،خداوند برای او حسنه ای مینویسد.

هم فرزند مورد مهر و محبت شما قرار می گیرد و هم می فهمد که شما از او حمایت می کنید و تحت تکفل شماست و احساس آرامش و خوشبختی می کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:

یَا عَلىُّ: مَنْ مَسَحَ یَدَهُ عَلَى رَأْسِ یَتِیم تَرَحُّماً لَهُ أَعْطَاهُ اللهُ عَزَّ وَجَلّ بِکُلِّ شَعْرِةِ نُوراً یَوْمَ الْقِیامَةِ وعزوجل بکل شعرة نورا یوم القیامة؛(4)هرکس از روی احسان و

ص: 47

محبت دست عطوفت بر سر یتیمی بکشد، خداوند روز قیامت به تعداد هر مویی از سر آن کودک نوری به آن مرد عطا خواهد کرد که در پرتو آن از تاریکیهای قیامت نجات پیدا میکند.

سُنّةً مِن بَعدي؛(1)پنج چیز است که تا آخر عمر ترک نمی کنم: ...

یکی هم سلام کردن به کودکان است تا این که بعد از من سنت شود. من به بچه ها سلام می کنم برای این که بعد از من سنت باشد و همه این کار را بکنند. ما گاهی عارمان می شود به کوچکتر از خود سلام کنیم، چه رسد به کودکان. می گوییم: کوچکترها باید به بزرگترها سلام کنند. آیا ما در عالم هستی بزرگتر از پیغمبر داریم؟ آن حضرت به همه سلام می کردند.

أَنَّهُ كَانَ يُسَلِّمُ عَلَى اَلصَّغِيرِ وَ اَلْكَبِيرِ ؛(2)پیامبر خدا صلی الله علیه و اله همواره به کوچک و بزرگ سلام می کردند.

بنابراین، یکی از سیره های پیغمبر خدا پیش دستی در سلام کردن بود. به بچه ها هم در سلام پیش دستی می کردند. می فرمودند: من این کار را تا آخر عمر ترک نمی کنم، برای این که بعد از من سنت شود.

معلم به شاگردش سلام کند. استاد به دانشجو سلام کند. بزرگترها به کوچکترها سلام کنند. این سیره پیغمبر است و در به دست آوردن روحیه تواضع بسیار مفید است و انسان را به مراتب بلندی می رساند.

ما گاهی منتظریم تا به ما سلام کنند. می گوییم بزرگتری گفته اند، کوچکتری گفته اند. اگر شما از نظر سنی هم بزرگتر هستید، وظیفه دارید سلام و تواضع و ادب کنید.

می کردند. می فرمودند:

مَن كانَ عِندَهُ صَبِيٌّ فَليَتَصابَّ لَهُ ؛(1) کسی که کودکی نزد اوست باید با او کودکی کند.

اگر کسی بچه دارد، باید خودش هم بچه شود و با او بازی کند. عارمان نشود. نگوییم من سنم بالاست، چهل پنجاه سال دارم. بنشین با بچه ها و نوه هایت بازی کن.

یکی از دخترهای امام راحل، گاهی که به محضر ایشان می آمد، بچه اش را هم می آورد. این بچه خیلی شلوغ کاری می کرد. یکی دو بار به خاطر مزاحمت نیاورد. یک بار حضرت امام به دخترشان فرمودند: چرا فرزندت را نمی آوری؟ گفت: مزاحمت می کند. شما را اذیت می کند.

ایشان فرمودند: من حاضرم ثواب عبادتهایم را به شما بدهم و شما ثواب محبت و خدمت به بچه را به من بدهی. اینقدر ارزشمند است. چون این محبت کردن بچه را می سازد و یک انسان وارسته تربیت می کند.

یک دانشمندان روانشناس نوشته بود: من اگر دوباره فرزنددار شوم، حاضرم خیلی از کارهایم را تعطیل کنم و با بچه ام به مسافرت بروم، ورزش کنم و به او توجه کنم. من غافل شده ام.

می شویم که اصلی ترین کار ما تربیت انسان وارسته است. بهترین ارثی که پدر و مادر برای فرزندانشان از خود باقی می گذارند، تربیت شایسته است.امام

صادق علیه السلام فرمودند:

إنَّ خَيرَ ما وَرَّثَ الآباءُ لِأَبنائِهِم الأَدَبُ لاَ المالُ ؛ فَإِنَّ المالَ يَذهبُ ، و الأَدَبَ يَبقى؛(1)نیکوترین چیزی که پدران برای فرزندانشان به ارث می گذارند، ادب است نه مال؛ چرا که مال می رود و ادب باقی می ماند.

اگر کسی یک فرزند با ادب و وارسته تربیت کند، بهترین باقیات صالحات است. هر کار خیری می کند، بدون این که از پاداش این فرزند کم شود، به حساب پدر و مادر ثبت می شود. پدر و مادر بدون زحمت از فرزندان با ادب نسل اندر نسل بهره مند می شوند.

ادب فرزندان را دست کم نگیریم. ما فکر می کنیم عبادت فقط نماز و زیارت است. آن عبادتی که برای همیشه به ما خیر می رساند و دمادم برکاتش به ما می رسد، فرزند با ادب است؛ فرزندی که با ادب الهی تربیت شده باشد.

راست، و امام حسین را روش شانه چپ قرار می دادند و می فرمودند:

نِعْمَ الْجَمَلُ جَمَلُكُمَا ؛(1)شتر شما خوب شتری است.

شتری که خدا برای شما رسانده است، مرکب خوبی است. هم راکبش خوب است که امام حسن و امام حسین، دو گوشواره عرش الهی هستند، و هم مرکبش که پیغمبر خداست.

گاهی می گفتند: شترها زمام و افسار دارند، ما هم زمام می خواهیم. حضرت موهای مبارکشان را دو قسم می کردند. یک قسمت را به امام حسن علیه السلام و یک قسمت را به امام حسین علیه السلام می دادند و می فرمودند: این هم افسار شما. می گفتند: شترها صدا هم دارند. حضرت هم صدای شتر در می آوردند.(2)

در نماز جماعت که اگر تعداد نمازگزاران از ده نفر بگذرد، ثواب آن را فقط خدا می داند. نماز جماعتی که امام جماعتش پیامبر عظیم الشأن است، اتصال کامل به خدای متعال دارد. خدا می گوید: اتصال به مرا کوتاه کن، تا مادر، بچه را آرام کند. فرمودند: چون مادرش به من اقتدا کرده بود و تا سلام نماز نمیداد نمی توانست بچه را آرام کند نماز را سریع خواندم.

خردسال را به محضر پیامبر خدا صلی الله علیه و اله وسلم می بردند تا برای آنها از خدا برکت بخواهد، یا برای او نامی بگذارد.

حضرت برای احترام به خانواده کودکان، آنها را بر دامن خود می گذاردند. و چه بسا کودکی بر دامن آن بزرگوار ادرار می کرد. و یکی از نزدیکان در موقع ادرار کردن کودک بر او بانک می زد.

حضرت می فرمودند: «لا تَزْرِمُوا بِالصَّبی؛ از ادرار کودک جلوگیری نکنید.» و کودک را آسوده می گذاشتند تا ادرارش را تمام کند و برای او اسم می گذاردند و خانواده اش را خوشحال می ساختند. به گونه ای رفتار می کردند که خانواده کودک می فهمیدند پیامبر از ادرار کودکشان ناراحت نشده اند. و پس از آن که میرفتند، پیامبر لباس خود را می شستند.(1)

اگر بچه خود ما، یا نوه خود ما این کار را بکند، شاید طاقت نیاوریم و با او تند برخورد کنیم، یا پرتش کنیم، مبادا ما را آلوده کند. اما اول شخصیت عالم که از همه عالم پاک تر است، در آن زمان که بهداشت بسیار ضعیف بوده است، بچه ای را که معلوم نیست تمیز بوده، در آغوش می گرفتند.

وقتی هم در آغوش پیامبر ادرار می کند، به پدر و مادرش می فرماید: بگذارید با آرامش کامل ادرارش را کند. من هم لباسم را تطهیر می کنم. اگر آزاری به دل و روح بچه وارد شود، سنگین است. بدن من قابل شست وشو است، بچه را آزرده نکنید و با لطافت با او برخورد کنید.

وَ الْتَّلَطُّفُ بِالصَّبْیانِ مِنْ عادَةِ الرَّسُولِ»؛ لطف و نوازش و محبت کردن به کودکان، یکی از سیره های مهم پیغمبر خدا بوده است.

ص: 54

یکی از حقوقی که فرزند بر پدر دارد، این است که اسم نیکو روی فرزند خود بگذارد چون نام در شخصیت افراد اثر دارد. در قبر و قیامت ما را به همان نام صدا می زنند. نام انسان باید به گونه ای باشد که در آنجا شرمنده نشود.

نام محمد یکی از نام های محبوب و پر برکت و تأثیر گذار است. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمودند:

بورِكَ لِبَيتٍ فيهِ مُحَمَّدٌ، و مَجلِسٍ فيهِ مُحَمَّدٌ، و رِفقَةٍ فيها مُحَمَّدٌ؛(1)خانه ای که در آن نام محمد است، خانه مبارک و با برکتی است. و مجلسی که در آن نام محمد است، مجلس مبارک و با برکتی است.و رفقائی که در بین آنها نام محمد است، رفقای مبارکی هستند.

نام محمد خیر و برکت جاری می کند. جایی که نام محمد باشد، ملائکه آنجا را تقدیس می کنند. نام فاطمه و القاب فاطمه زهرا علیهاالسلام چقدر زیبا و فراوان است. نام دختران و همسران و مادران امامان علیهم السلام همه از نام های مبارک است.

یکی از کارهای پیامبر این بود که نام ها را تغییر می دادند. می فرمودند: این نام زیبنده شما نیست. برو تغییر بده و این نام را بگذار. فرزندان اگر بزرگ شدند و دیدند نام هایشان مطلوب نیست خودشان تغییر دهند.

و در گوش چپشان اقامه گفتند.

این اذان و اقامه در روح و جان کودکان تأثیر می گذارد و در شکل گیری شخصیتشان بسیار مؤثر است.

ص: 58

ص: 60

این سه موضوع باید محور تربیت باشد. هرچه می توانیم بذر محبت پیغمبر را در دل بچه ها بکاریم. فرزندانمان را با مهر و محبت پیغمبر و اهل بیت علیهم السلام و تلاوت قرآن تربیت کنیم.ما دو نوع تربیت و پرورش داریم: یک تربیت و تأدیب عقوبتی است که برای افرادی است که معاندند و زیر بار حق نمی روند. این ها را با قانون و با زور باید تربیت کرد. در دعای ابوحمزه می خوانیم:

إِلَهِي لا تُؤَدِّبْنِي بِعُقُوبَتِكَ؛ خدایا، مرا با عقوبت خود ادب مکن! همه انسان ها قابل تربیت هستند. حتی حیوانات هم قابل تربیت اند. منتهی بعضی ها با زبان خوش و با مهرورزی و تعلیم و تعلم و تربیت های صحیح ادب را یاد می گیرند و تربیت می شوند، و بعضی با فشار و زور و ترس و تهدید و زندان و شلاق.

صاحب بن عباد یکی از علمای بزرگ شیعه است. در بعضی از کلمات حکمت آمیز خود می فرماید: «مَنْ لَمْ یُودِّبُهُ والِداهُ أَدَّبَهُ اللَّیْلُ وَ النَّهارِ؛(1) کسی که به وسیله پدر و مادر ادب و تربیت نشود، گذشت شب و روز او را ادب می کند.»

کسی که پدر و مادر و معلم و مربی و اولیای خدا او را تحت تربیت گرفتند، اما حرف شنوی ندارد، روزگار او را ادب می کند. بالاخره یک روز سرش به سنگ می خورد و در چاله می افتد. موقع مردن در فشار است. در عالم برزخ در فشار است. در قیامت در عذاب است. اگر با آتش جهنم ادب شد، بیرون می آید. اما اگر ادب نشد و معاند و لجباز بود، همیشه در آنجا می ماند. خلود برای معاندین است.

ص: 62

وَ أقْسَمتَ أنْ تَمْلأها مِن الكافِرينَ مِن الجِنّةِ و النّاسِ أجْمَعينَ ، و أنْ تُخلِّدَ فيها المُعانِدينَ؛(1)(خداوندا!) و قسم یاد کردی که دوزخ را از جمیع کافران جن و انس پر کنی و تنها معاندان را در آن عذاب مخلد و جاودان سازی. بنابراین، دستگاه تربیتی خدای متعال برای همه هست، منتها ظالم را با کتک و بلا و سختی و فشار ادب می کنند. اگر ادب شد، نجات پیدا می کند. اگر ادب نشد، او را در آتش جهنم می برند. امیدوارم که ما با نوازش و مهر و محبت و تعلیم و تعلم، تحت تربیت دستگاه تربیتی خداوند قرار بگیریم.

این کار را نکنی، چنین و چنان می کنیم. بنده خدا از سر زور و ترس می رود کار را انجام می دهد. یک موقع تشویق می کنیم و او را به طمع وا می داریم. می گوییم: اگر این کار را بکنی، جایزه می دهیم. تشویق و تطمیع می کنیم. این موقع از روی طمع پاداش می رود کار را انجام می دهد. انجام دادن کار در اولی از روی ترس است و در دومی از روی طمع. گاهی هم کار از روی محبت انجام می دهد. تربیت اگر از محبت باشد، بسیار ماندگارتر است.سومی از دومی هم بهتر است. در دومی با تشویق و طمع است. تشویق است که او را حرکت می دهد. اما در سومی محبت او را به حرکت وا می دارد. اگر پدر و مادر رشته محبت و عشق خود را در گردن فرزند خود انداختند و فرزند پدر و مادر را دوست داشت، وقتی بگویند این کار را بکن، می گوید: چشم. اینجا نه تهدید است و نه تطمیع. چون پیوند محبت برقرار است، اطاعت می کند.بعضی بچه ها آن قدر به پدر و مادر محبت می کنند که پدر و مادر می گویند: ما را کشتی، چه می خواهی؟ هرچه می خواهی به تو می دهیم. رشته محبت بسیار قوی است. کارآیی شمشیر محبت به مراتب از شمشیرهای دیگر بیشتر است. ماندگار و عمیق است. سریع آدم را به مقصد می رساند.

این قدر مار خورده که اژدها شده است. این منیتی که در افراد است، دنیا را آتش زده است. تمام این ریاست طلبی ها مال منیت و خود محوری هاست. درمان این چیست؟ چه چیزی این منیت ما را دگرگون می کند؟ چه چیزی «من» ما را متلاشی می کند؟ درمانش محبت است. حضرت امیرعلیه السلام می فرمایند:

لَوْ أَحَبَّنِي جَبَلٌ لَتَهَافَتَ؛(1) اگر کوهی مرا دوست بدارد، درهم فرو می ریزد.

اگر کسی امیر المؤمنین علیه السلام را دوست بدارد و عاشق او شود، اگر کوه هم باشد متلاشی می شود. یعنی کوه انانیت و منیتش منهدم می شود و کنار می رود. آن چیزی که ما را از سلطه نفسانیت و هوا و هوس و منیت و خودخواهی پایین می کشد، محبت و عشق است.بسیاری از سلاطین بوده اند که وقتی احساس می کردند کسی از فرزندانشان قصد دارد جای او را بگیرد، او را می کشت، یا چشمش را کور می کرد. از این دست جنایات در تاریخ فراوان است. ولی اگر کسی از وادی محبت سر در بیاورد. با میل و اختیار سلطنت را تحویل محبوبش می دهد.سلطان محمود عاشق یک غلام شد. غلامی که هیچ نداشت؛ نه مال و ثروتی و نه نسبی. ولی آن قدر با اخلاق و ادب بود که در دل سلطان محمود غزنوی جا باز کرده بود. بارها سلطان محمود غزنوی می آمد پایین تخت سلطنت می نشست و غلامش ایاز را به جای خود می نشاند و به او نگاه و احترام می کرد.

محمود غزنوی که هزارش غلام بود *** عشقش عنان گرفت و غلام غلام شد

ص: 65

چیزی که ما را از سلطنت بت پرستی و فرعونیت و تفرعن پایین می کشد و خورد می کند و منیت ها را که مانع بزرگ سر راه کمال است درهم می شکند، محبت و عشق است؛ محبت خدا و محبت پیغمبر. این «من» که از بین رفت، محبوب و معشوق واقعی به جای آن می آید. «دیو چو بیرون رود فرشته در آید.» او کارگردان می شود و «می کشد هرجا که خاطر خواه اوست.» بیاییم دلمان را با محبت خدا و پیغمبر و اهل بیت علیهم السلام پیوند دهیم.

خدا، دست و دلبازترین مردم، باجرأت ترین و راستگوترین و وفا کننده ترین و نرمخوترین مردم بود. از نظر قوم و عشیره کریم تر و برتر بود. هرکس او را زیارت می کرد، در برخورد اول هیبتی بزرگ از وی احساس می کرد و چون با وی معاشرت می نمود و اخلاق او را می شناخت، به او محبت پیدا می کرد. هرگز پیش از او و بعد از او کسی همانند او را ندیده ام.

جابر بن عبدالله می گوید:

لَمْ يَكُنْ يُسْأَلُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ شَيْئاً قَطُّ فَيَقُولَ لاَ ؛(1)هیچ گاه کسی از پیغمبر خواهشی نمی کرد و چیزی نمی خواست که حضرت در پاسخ او بگوید یا نه.

یعنی به خاطر محبت بالاترین صفات خدا در پیغمبر، و بعد در اهل بیتش تجلی کرده است. همه به خاطر محبت است. چون پیامبر با محبت تربیت و پرورش پیدا کرد، خدا به او فرمود:

وَإِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ تو دارای خلق و خوی عظیمی هستی.

تا نیست. میلیاردها نعمت است. نعمت های معنوی و مادی قابل شمارش نیست. حضرت فرمودند: خداوند نعمت های دنیا را اندک می شمارد و می فرماید:

قُلْ مَتَاعُ الدُّنْیَا قَلِیلٌ؛(1) بگو: متاع دنیا قلیل و اندک است. خداوند متعال تمام دنیا را با تمام گستردگی اش اندک شمرده است. نعمت های دنیا کوچک است. اصلا دنیا کوچک است، دنیا یعنی پست و پایین. امیر المؤمنین علیه السلام درباره پستی دنیا می فرمایند:

مِن هَوانِ الدنيا على اللّهِ أنّهُ لا يُعصى إلاّ فيها ، و لا يُنالُ ما عندَهُ إلاّ بتَركِها؛ (2)برای پستی دنیا همین بس که تنها محل معصیت خدا آنجاست و برای رسیدن به پاداش خدا راهی جز ترک آن نیست. اما خلق پیغمبر را عظیم می شمارد و می فرماید:

إِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ؛(3) تو دارای خلق و خوی عظیمی هستی. این مطلب را خدای بزرگ می گوید؛ خدای بزرگ که همه چیز در نظرش کوچک است. این خلق عظیم پیامبر از کجا سرچشمه گرفته است؟ امام صادق علیه السلام این راز را گشودند و فرموند :

إنّ اللّه َ عَزَّ و جلَّ أدَّبَ نَبِيَّهُ على مَحَبَّتِهِ، فقالَ : «و إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيمٍ؛(4) خداوند عزوجل پیامبرش را به محبت خود تربیت کرد وسپس فرمود: تو دارای خلق و خوی عظیمی هستی.

بنابراین، هرچه می توانیم باید جذبۀ محبت خدا و پیغمبر و اهل بیت علیهم السلام را

ص: 68

دریافت کنیم و راه و سیره و رفتار آنان را الگوی زندگی خود قرار دهیم. یاد آن ها را در دل زنده نگه داریم و توسل و ارتباطمان را با آن ها مستحکم کنیم.حضرت امیر علیه السلام فرمودند: فرزندانتان را بر محبت پیغمبر تأدیب و تربیت کنید. باید ببینیم پیغمبر ما چقدر به فرزندانشان محبت داشتند، تا آن را در زندگی مان پیاده کنیم. پیغمبر خداصلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

أبغُونِي في الضُّعَفاءِ، فإنّما تُرزَقُونَ وتُنصَرُونَ بضُعَفائكُم؛(1)ضعیفان و افراد ناتوان را پیش من بیاورید که شما به برکت ضعیفان خود روزی می خورید و یاری می شوید.

یعنی افرادی که به حساب ظاهر ضعیف اند، فرزندان و افرادی که ناتوان هستند، احیانا معلولیت جسمی دارند، یا از نظر مالی ضعیف هستند را اکرام کنید. حرمت نگاه دارید، که رزق و روزی تان به خاطر این ها می رسد. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

مَهْلاً عَنْ مَعْصِيَةِ اَللَّهِ فَإِنَّ اَللَّهَ شَدِيدُ اَلْعِقَابِ لَوْ لاَ عِبَادٌ رُكَّعٌ وَ رِجَالٌ خُشَّعٌ وَ بَهَائِمُ رُتَّعٌ وَ أَطْفَالٌ رُضَّعٌ لَصُبَّ عَلَيْكُمُ اَلْعَذَابُ صَبّاً؛(2)از معصیت خدا دست نگاه دارید که عقاب خداوند شدید است. اگر بندگان رکوع کننده و مردان خاشع و چهار پایانی که در مراتع می چرند و کودکان شیرخوار نبودند، عذاب به شدت بر شما می بارید.

و بر اساس روایتی در تورات آمده است:

فَلَوْ لا مَشایِخُ رُکَّعٌ، وَ أَطْفالٌ رُضَّعٌ، وَ بَهائِمُ رُتَّعٌ ، وَ شَبابٌ خُشَّعٌ،لَجَعَلْتُ السَّماءَ فَوْقَکُم حَدیداً؛(3)اگر نبودند پیرمردان رکوع

ص: 69

کننده، و کودکان شیرخوار، و چهارپایانی که در مراتع مشغول چرا هستند، و جوانان خاشع، البته آسمان بالای سر شما را آهن قرار می دادم.

یعنی به برکت کودکان معصوم شیر خوار و پیرمردانی که سر به آستان حق فرود می آورند و یک سری از جوان هایی که پاک و پاکیزه زندگی می کنند و در بلبشوی دنیا خود را آلوده نکرده اند و پاک و عفیف اند و خاشعانه خدا را عبادت می کنند و انسان از تواضع آنان لذت می برد، و هم چنین بچه های بی گناهی که پاک و معصوم هستند. و حیواناتی که گناهی ندارند، از عذاب الهی در امان هستیم.

فرمودند: اگر به خاطر این ها نبود، بر سر شما سنگ و آهن و عذاب می بارید. یعنی خداوند به خاطر عده ای که پاک و پاکیزه هستند، عذاب را برداشته است و گرنه اگر خداوند می خواست که انسان را به خاطر گناهان و فسادی که در عالم انجام می دهد مؤاخذه کند، باید همه را کن فیکون می کرد.

وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَی ظَهْرِهَا مِنْ دَابَّةٍ؛(1) و اگر خدا مردم را به [سزای]آنچه انجام داده اند مؤاخذه می کرد، هیچ جنبنده ای را بر پشت زمین باقی نمی گذاشت. خداوند به خاطر عده ای پاک و بی گناه انسان را در این دنیا مؤاخذه نمی کند.

ريحُ الوَلَدِ مِن ريحِ الجَنَّةِ؛(1) بوی فرزند از بوی بهشت است.

یعنی اگر می خواهید بوی بهشت را استشمام کنید، نوزاد را بو کنید. بچه ای که تازه به دنیا آمده، از پیش خدا آمده است. روحش لطیف و دست نخورده است.

چرا ثواب برخی از اعمال و عبادات مهمی که انجام می دهیم را پاک شدن از گناه قرار داده اند، همانند روزی که انسان از مادر متولد می شود. «کَیَوم وَلَدَتهُ اُمُّهُ.» چون نوزاد دست نخورده و پاک است. فطرت او محض صدق و حیا و ادب است. تسلیم و رضای محض است.

بزرگی می فرمود: تمام عبادت ها، سیر و سلوک ها و انجام واجبات و ترک محرمات برای این است که به روز اول برگردیم. یعنی از آلودگی هایی که کسب کرده ایم تھی شویم. و به دوران کودکی که پاک و دست نخورده بودیم برگردیم.در حالت یکی از عرفای بزرگ نقل کرده اند که یک موقعی شاگردانش دیدند استاد به سجده افتاده و می گوید: حسن، حسن، حسن. گفتند: ما تا به حال چنین ذکری نشنیده بودیم. در اسم های خدا هم حسن نیست. دلیل این کار چیست؟

گفت: دیشب خدا فرزندی به من عنایت فرمود. نام او را حسن گذاردم. نگاه کردم دیدم چیزی که اهل عرفان و سیر و سلوک بعد از هفتاد سال در آرزوی رسیدن به آن هستند و معلوم نیست به آن دست یابند، در این نوزاد وجود دارد.

کودکان خردسال رضای محض و تسلیم محض اند. تعین ندارند.

ص: 71

خودخواه نیستند. اگر همه دنیا را به اسم بچه کنیم خوشحال نمی شود. اگر همه را هم از او بگیریم ناراحت نمی شود. اگر همه دنیا بگویند درود بر این نوزاد، هیچ خوشحالی ندارد. اگر همه بگویند مرگ بر این نوزاد یک ذره ناراحت نمی شود. اما اگر یک ذره بی احترامی به ما کنند، چهل سال قهر می کنیم.

پاکی نوزاد خیلی فوق العاده است. گفت: من سر به سجده گذاشتم و گفتم: خدایا، مرا مثل حسن قرار بده. من را پاک کن. به نقطه ای برسم که از آلودگی هایی که در زندگی کسب کرده ام پاک شوم.

است، به اذن خدا می تواند همه گره ها را باز کند، ولی می فرماید: این بچه ها ولی نعمت ما هستند. اگر این ها آمین بگویند، مستجاب می شود.

گفتی. اگر یادت باشد چند روز قبل هم گفتی: هرکس دروغ بگوید، به آتش جهنم می رود، مگر نگفتی؟ گفتم: چرا. گفت: پس حتما به آتش جهنم می روی. این را باور کرده بود و شب خوابش نمی برد. این قدر کودکان ما پاک اند. وعده انبیا و خدا را با تمام وجود دریافت می کنند.

این است که بچه ها معلم و ولی نعمت ما هستند. بچه ها صدق محض و پاکی محض هستند. بچه ها در این سنین خیلی پاک هستند و مسئولیت مربی ها و پدر و مادرها و معلمان مدرسه را خیلی سنگین می کند. باید بترسیم و آن ها را از این مسیر منحرف نکنیم.

بازی با بچه ها عبادت است. ما فکر می کنیم فقط گوشه مسجد نشستن و ذکر گفتن عبادت است. بعضی ها چهل سال است که ذکر می گویند، اما تکان نخورده اند. باید ببینند ایراد کار کجا بوده است.

به بچه ها باید توجه ویژه داشته باشیم. هنگامی که برای نماز جماعت خدمت آیت الله بهاءالدینی می رفتیم، گاهی که دوستان بچه هایشان را می آوردند، آقا می فرمودند: بروید از این گنجه بیسکویتی، شکلاتی، گزی، به این بچه ها بدهید. حرف هایی که ما می زنیم نیازشان را برآورده نمی کند. او خوشحال و سرگرم می شود. ما هم با آرامش نمازمان را می خوانیم. فضا را باید آرام کنیم، دل ها را آرام کنیم تا نماز ما قشنگ بالا برود.

همان طور که برای کارهای دیگر وقت می گذاریم، باید یک زمانی را هم صرف بچه ها و نوه ها کنیم. آنان را در آغوش بگیریم.ببوسیم. این خیلی ثواب دارد. عین عبادت است.

از پیامبر خواستند تا همان طور که حسن و حسین علیهم السلام را به دوش خود می گیرد، آنان را نیز به دوش بگیرد. هر یک می گفت: «کُنْ جَمَلی؛ شتر من باش!»اذان شد. به بچه ها گفتند: اجازه می دهید ما به نماز برسیم. گفتند: ما سیر نشدیم. باید باز هم بازی کنیم. اصرار در بازی کردند. اذان گفتند: مردم هم منتظرند. دیدند پیامبر نیامدند. بلال حبشی آمد. دید بچه ها پیامبر را دوره کرده اند و راه حضرت را بسته اند. حضرت فرمودند: من دلم نمی آید که با تندی از این ها جدا شوم.

برخوردها باید با مهربانی باشد. بچه ها را باید با محبت تربیت کرد. همان طور که خدا پیغمبرش را با محبت تربیت کرد، پیامبر هم همان شیوه تربیتی خدا را داشت و میلیون ها انسان را متحول کرد.

پیغمبر خدا فرمودند: برو منزل ما ببین چیزی هست برای این بچه ها بیاوری؟ رفت و هشت گردو آورد. پیامبر فرمودند:

أَتَبیعُونَ جَمَلَکُم بِهذِهِ الْجَوِزَاتِ؛ آیا شتر خود را به این گردوها می فروشید؟

یعنی اگر گردو بدهم، من را آزاد کنیم؟ گفتند: بله. گردوها را گرفتند و آن حضرت را آزاد کردند. حضرت وقتی به سوی مسجد تشریف می بردند، فرمودند:

رَحِمَ اللّه ُ أخي يُوسُفَ باعُوهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ؛(1)خدا رحمت کند برادرم یوسف را، او را به قیمتی ناچیز و درهمی اندک فروختند.

ص: 76

برادران یوسف پیغمبر را به هجده درهم فروختند؛ به یک قیمت ناچیز. اما این کودکان پیامبر را به هشت گردو فروختند. برادران یوسف از روی دشمنی فروختند، اما این بچه ها از روی نادانی. مواظب باشیم گاهی بر سر دو راهی ها ارزان فروشی نکنیم.

امیر المؤمنین علیه السلام بیاید چهار دست و پا راه برود و برای بچه های یتیم صدای گوسفند در بیاورد! آن هم در زمانی که خلافت کل مسلمین به عهده ایشان است. این کار برای قنبر خیلی سنگین بود. گفت: در شأن شما نبوده که صدای گوسفند در بیاورید.

حضرت فرمودند: من وقتی وارد این خانه شدم، آثار غم و اندوه را در چهره این بچه های یتیم دیدم. می خواستم وقتی از خانه بیرون می آییم، غبار غم از قلب و چهره شان بیرون آمده باشد.(1)

دین ما دین جامع و کاملی است. حضرت امیری که در میدان جنگ جهاد می کند، در محراب عبادت گاهی از هوش می رود، خدمت به بچه های یتیم را فراموش نمی کند. در کنار همه کارهایی که داریم، نه تنها محبت به فرزندان خود، بلکه محبت به یتیمان را فراموش نکنیم.

امام چهارم علیه السلام خودشان بار فقرا را به دوش می کشیدند و به این کار یک عنایت ویژه داشتند. یعنی این ها پیش خدا خیلی قیمت دارد. امام باقر علیه السلام می فرماید: ما هنگامی که امام چهارم را غسل می دادیم، آثار انبان های غذا که به دوش می کشیدند و برای فقرا و یتیمان می بردند در بدن آن حضرت نمایان بود.(2)

امیدواریم خدا به ما توفیق مرحمت کند که بچه هایمان را شاد کنیم که حق عظیمی به گردن ما دارند. فرمودند: رزق و روزی و دفع بلاهایتان به برکت این هاست.

ص: 78

ص: 80

دین من، و ایمان من صدمه ببیند، باید میلیونها سال در عالم برزخ، یا جهنم سختی بکشم شاید جبران شود.

آسیب های روحی به مراتب مهم تر است؛ چون یک حسرت جاودانه به دنبال دارد که گاهی هم قابل جبران نیست. بنابراین، باید آن را در جایگاه خودش جدی بگیریم.

نماز صبح حق ندارند وارد شوند. بعد از ظهر که پدر و مادر استراحت می کنند حق ندارند وارد شوند. هم آموزش علمی باید داده شود و هم آموزش عملی.

این ها مثل هوا و اکسیژن است. ما همه وقت به آن احتیاج داریم. اگر چند لحظه اکسیژن به ما نرسد می میریم. بعضی نعمتها مثل آب و غذا چند ساعت یک بار باید به ما برسد. بعضی غذاها هفته ای یک بار، ماهی و سالی یک بار کافی است، ولی این آموزش ها از نیازهای روزمره ماست. جزء ضروریات زندگی ماست. مثل آب و غذا و اکسیژن هواست.

«مَضَیِّع» یعنی ناوارد، نامتخصص، فاقد مهارت. این تعبیر بسیار تندی است. کسی که مسئولیتی می پذیرد، یک وقت خائن و دزد است. اختلاس و ظلم می کند. یک وقت آدم خوبی است، ولی کاردان نیست و از عهده این مسئولیتی که به او داده اند بر نمی آید. این هم در حد همان خائن است.

چرا نباید همسرداری و تربیت فرزند را آموزش ببینیم؟ ما فقط یک امر به معروف و نهی از منکری شنیده ایم، اما نمی دانیم دهها شرط و مسأله و شیوه دارد. در چه زمانی بگوییم، چطور بگوییم. چقدر ظرافت و لطافت دارد!

گفت: اعدام من به خاطر این مادر است. روز اول که فحاشی کردم مرا تشویق کرد. روز اول که دزدی کردم، یک تخم مرغ دزدی کردم. گفت بارک الله زرنگ شدی، احسنت! تربیت زشت این مادر مرا به پای دار برد. البته این گونه مادرها بسیار کم هستند.

و الأَدَبَ يَبقى؛ (1)نیکوترین میراث پدران برای فرزندانشان ادب است، نه مال؛ چرا که مال می رود و ادب باقی می ماند.

خیلی ها هستند که شب و روز تلاش می کنند. برای بچه ها خانه و ملک و زندگی مرفه تأمین می کنند. ولی آیا این بچه خوب تربیت شده است؟ آیا بچه ای است که همه می گویند خدا پدر و مادرش را بیامرزد، یا بچه ای است که بر پدر و مادرش لعنت می کنند؟ اگر شما بچه با ادب تربیت کردید، به مراتب بالاتر از این است که خانه و ملک و زندگی مرفه برای او فراهم کنید.

کرده است. هم به خود ضرر زده و هم خانواده اش. ما واجبات را رها کرده و غیر واجبات را جدی گرفته ایم.

بخش مهم آن کوتاهی در تربیت است. پدر و مادر نسبت به تربیت فرزندشان کوتاهی می کنند. پدر و مادر باید وقت بگذارند. لقمه حلال به فرزندشان بدهند. به او محبت کنند. در تربیت او همت بگمارند، ولی این کارها را نکرده اند.

بخوانند. آنها را از این کار منع می کنند. این همان فرمایش پیغمبر صلی الله علیه وآله است که فرمودند: واجبات روزمره زندگی و بندگی خدا را به این بچه ها یاد نمی دهند. وقتی هم بچه ها می روند یاد بگیرند منع می کنند. فقط می گویند: بچه باید پول در بیاورد، تنش سالم باشد. اگر تن بچه شما سالم باشد و دزدی کند به چه درد می خورد؟ اگر تنش سالم باشد و رشوه گیر باشد، اختلاس کند، به چه درد می خورد؟

به گردن پدر مادر دارند. حقوق همیشه دو طرفی است. منتها معمولا محبت پدر و مادرها بسیار قوی تر و زیادتر است. از طرف بچه ها کمتر محبت دیده می شود.

ضرورت اقتضا نکرده است، فرزند را از آغوش خود جدا نکند. آن مهر و محبت و دلسوزی که مادر دارد، کسی دیگر نمی تواند داشته باشد. مادرها فکر نکنند همه ثوابها و عبادت ها در بیرون خانه است. مبادا به این که یک شغلی دارند قانع باشند. اگر یک مقدار تجملات زندگی را کم کنیم، می توانیم زندگی را تأمین کنیم. خدا به اندازه نیاز روزی را می رساند.

«وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا » (1)

و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند، و او را از جایی که گمان ندارد روزی میدهد؛ و هرکس بر خدا توکل کند، کفایت امرش را می کند؛ خداوند فرمان خود را به انجام می رساند؛ و خدا برای هر چیزی اندازه ای قرار داده است؟

قطعا خدا کمک می کند. می فرماید: اگر تو حرف مرا گوش بدهی، من از همه بن بست ها عبورت میدهم. همه ناهمواری ها را رفع می کنم. رزق و روزی و نیازهایت را آن طوری که فکر نمی کنی می رسانم.

آخرتش را اصلاح کند، خداوند امر دنیای او را اصلاح می کند.

کسی که بین خود و خدا را آشتی داد، خدا هم بین او و خلق را آشتی می دهد. کسی که آخرت و معنویت و انسانیت را اصلاح کرد، خدا می گوید: من وسائل دنیایی ات را هم تأمین می کنم. این وعده خداست. پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمودند: اگر کسی یک جرعه آب به فرزندش بدهد، خداوند در قیامت هفتاد جرعه آب کوثر به او مرحمت می کند.(1)

اینها بالاترین عبادت است. ثوابهایی فوق العاده دارد که با ثواب سایر اعمال ما قابل مقایسه نیست. می گوید: شما اگر بچه را آرام کنی، خداوند آنقدر از بهشت و نعمت های بهشت به شما می دهد، تا راضی شوی.

هرگاه این مادر از شیر دادن فرزند خود فارغ می شود، گویا برده ای از نسل اسماعیل آزاد کرده است.

خیلی عجیب است. مادر که زایمان می کند، فرشته ای می آید و می گوید: گناهانت آمرزیده شد و پرونده هایت پاک شد. البته در حق الناس باید رضایت طرف را جلب کرد، ولی گناهان دیگر پاک می شود. مثل روزی که از مادر متولد شده است.

عاطفی خود قرار دهد. قطعا نمی تواند عاطفه مادری را در حق همه پیاده کند. گاهی هم چیزهایی که نباید به فرزندانمان یاد بدهند یاد میدهند.

إنَّ اللّه َ لَيَرحَمُ العَبدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ؛ (1) خداوند بر بنده اش به خاطر شدت محبت به فرزندش رحمت می فرستد.

خدای مهربان می بیند این پدر و مادر خیلی مهربان اند. فرزندشان را خیلی نوازش می کنند، خیلی مواظب او هستند، خیرش را می خواهند. به خاطر شدت محبت به فرزند، خدا به اینها رحم می کند و لطفش را بر سر پدر و مادر فرو می ریزد.

بنابراین، هیچ نگران نباشند. پیش خدا محفوظ هستند. ذخیرۂ الهی هستند. می گویند: بدون پدر و مادر وارد بهشت نمی شویم. مربی شان حضرت ابراهیم است.

ص: 100

سرش در این علم بود. می گفت: هر چه هست در علم نحو است. در این است که نقش کلمات و الفاظ را خوب بشناسیم و آنها را درست ادا کنیم.

این شخص برای مسافرت سوار کشتی شده بود. کنار ناخدای کشتی نشسته بود و از علم ادبیات سخن می گفت که چقدر مهم است. به ناخدا گفت: آیا تو از این ادبیات چیزی می دانی؟ ناخدا گفت: نه، نمی دانم. مرد گفت: نصف عمرت بر باد است.

پس از مدتی که مقداری از مسیر را طی کردند، دریا طوفانی شد. کشتی در شرف غرق شدن بود. مجبور شدند خودشان را از کشتی بیرون بیندازند. ناخدا رو کرد به این بنده خدا و گفت: شما شنا کردن میدانی؟ گفت: نه. گفت: تمام عمرت بر باد است!

بعضی از چیزهاست که انسان اگر بلد نباشد، همه هستی و سعادتش بر باد است. فراگیری شیوه صحیح تربیت فرزند هم از چیزهایی است که اگر انسان به آن توجه نداشته باشد سعادت فرزندش را بر باد می دهد.

آموزش تربیت فرزند کار سنگینی نیست. اگر مهارت های همسر داری و فرزندداری و شیوه معاشرت با پدر و مادر و برادر و خواهر و فامیل و همسایه و ارباب رجوع را فرا بگیریم و به کار ببندیم. هم روح و روانمان آرامش می یابد، و هم به زندگی آرامش می بخشیم. وقتی به حریم دیگران تعدی نکردیم، وجدان ما راحت است و دیگران هم در رفاه و آسایش در کنار ما زندگی خواهند کرد.

فرزندان ما حوصله امر و نهی و موعظه و نصیحت های زیاد را ندارند. امر و نھی زیاد موجب لجاجت و موضع گیری طرف مقابل می شود. لذا هرچه می توانیم کمتر نصیحت و موعظه و امر و نهی کنیم و با رفتارهایمان با بچه ها حرف بزنیم. این موضوع بسیار مهمی است. یک پدر و مادر، با اخلاق خوب و با محبت و نوازش و رفتار پسندیده قلب فرزند را تسخیر می کنند.

رشته ای در گردنم افکنده دوست *** می کشد هرجا که خاطر خواه اوست

پدر و مادر باید بتوانند در قلب و جان فرزند جا باز کنند. وقتی یک پدر وارسته و یک مادر وارسته دروغ نمی گوید، بچه هم دروغ نمی گوید. راستگویی را با عمل و رفتار به او یاد میدهند. اگر من به بچه ام بگویم دروغ نگو، ولی وقتی کسی زنگ می زند بگویم: بگو: بابا خانه نیست، این رفتار من در او اثر دارد و عملا دروغ گفتن را به او می آموزم. به او جسارت دروغ گفتن میدهم. بلکه فکر می کند کار خوبی است.

پدری که سیگار دود می کند، نمی تواند به فرزندش بگوید سیگار نکش. می گوید: اگر بد است، چرا خودت سیگار می کشی؟! فرزندان ما از رفتار ما الگو می گیرند.

می گوید: من گرسنه ام. یا بچه ای که زبان ندارد با گریه می گوید گرسنه ام. غیر از پدر و مادر کسی را نمی شناسد. این قدر پدر و مادر را قدرتمند می داند. گویا با عالم هستی و قدرت خدا دارد حرف می زند.

رفتارهای ما اثر عمیقی در فرزندانمان دارد. مادری که اول وقت وضو می گیرد، نماز می خواند، با حجاب است، با محبت است، قطعا بداند در فرزندش اثر مثبت دارد. پدر هم همین گونه است. بعضی از بچه هایی را که ناهنجاری هایی داشتند، نزد پیغمبر خدا می آورند تا پیامبر آنها را نصیحت کند.

چون پیغمبر خدا اولین عمل کننده بود، نصیحت و حرفش اثرگذار بود. یک روز بچه ای را آوردند که بیش از اندازه خرما می خورد. به پیغمبر خدا عرض کردند: سفارش کنید زیاد خرما نخورد. پیامبر فرمودند: بروید فردا بیایید.

گفتند: امروز با فردا چه فرقی دارد؟ فرمودند: امروز چون خودم خرما خورده ام. هر چند در برابر بچه نبوده است، اما چون امروز خودم خرما خورده ام چندان تأثیر ندارد. «رطب خورده منع رطب کی کند؟»

این است که شیوه های رفتاری ما بسیار مهم است. خانه ای که در آن گناه و معصیت نمی شود، خانه ای که در آن ماهواره نمی پذیرند، مبتلا به ناهنجاری نمی شود. اگر پدر و مادر خودشان چیزهای ناهنجار ببینند، از بچه ها چه توقعی است. وقتی خود پدر و مادر راه جهنم را باز می کنند، دیگر نصیحت جایی ندارد، بلکه گاهی هم اثر معکوس دارد. خانواده ای که اهل نماز و دعا و قرآن و محبت و صلح و صفا و یگانگی هستند، قطعا در بچه ها اثر مثبت می گذارند.

خانه ای که در آن یاد خدا نشود، برکت از آن می رود. ملائکه می روند و شیاطین حاضر می شوند. خانه هایی محل نزول ملائکه و رحمت خداست که در آن نماز و دعا خوانده می شود. خانه هایی که در آن قرآن تلاوت می شود، برای اهل آسمان می درخشد. امام صادق علیه السلام فرمودند:

اِنَّ البُيوتَ الَّتی يُصَلّی فيها بِاللَّيْلِ بِتَلاوَةِ القُرآنِ تُضی ءُ لاَهْلِ السَّماءِ كَما تُضيئُی نُجومُ السَّماءِ لاَهْلِ الاَرْضِ؛(1) خانه هایی که در آن شب هنگام نماز خوانده میشود و قرآن تلاوت می شود، روشنی و نوری به آسمان و ساکنان آسمان میدهد، همان گونه که ستارگان آسمان برای ساکنان زمین پرتو افشانی می کنند.

کونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِأَعْمَالِکمْ وَ لَا تَکونُوا دُعَاةً بِأَلْسِنَتِکمْ ؛(1)مردم را با اعمال خود به راه خدا فرا خوانید، نه با زبانهاتان.

با عمل خود به مردم کارهای خوب و پسندیده یاد بدهیم. این رفتار به مراتب در فرزندانمان بیشتر اثر می گذارد. امیر المؤمنین علیه السلام هم فرمودند:

إنّ الوَعظَ الّذي لا يَمُجُّهُ سَمعٌ ، و لا يَعدِلُهُ نَفعٌ ، ما سَكَتَ عَنهُ لِسانُ القَولِ وَ نطَقَ بهِ لِسانُ الفِعلِ؛(2) موعظه ای که گوش آن را پس نمی زند و هیچ سودی با آن برابری نمی کند، آن است که زبان گفتار در آن خاموش بماند و زبان کردار به سخن گفتن بپردازد.

شده، جای خوب به او بدهیم. جواب سلام او را بدهیم.

وقتی فرزندانمان احساس شخصیت کنند، کارهایمان اثرگذارتر است. برعکس وقتی اهانت می کنیم، محل نمی گذاریم، بود و نبودش را اهمیت نمی دهیم، از ما تأثیر نمی پذیرند. می فرماید: چهره ات را هم درهم نکن. همیشه با روی گشاده و باز با او برخورد کنید.

با قباحت و ترشرویی با کودکان برخورد نکنید که اثر منفی می گذارد. الگو برداری می کنند و بداخلاق می شوند. هرگونه آزار و توهین در تربیت اثر منفی می گذارد. البته در بعضی موارد برای تنبیه، اجازه یک قهر کوتاه مدت را داده اند. پیامبر عظیم الشان صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

لَيسَ مِنّا مَن لَم يُوَقِّر كَبيرَنا و يَرحَم صَغيرَنا؛(1)از ما نیست کسی که بزرگسال ما را احترام نکند و خردسال ما را ترحم ننماید.

یعنی از امت و پیرو ما نیست. کسی که حرمت بزرگترها را نگه ندارد و به کوچکتر از خودش هم رحم نکند و مهربانی نداشته باشد، مسلمان واقعی نیست.

آزار و اذیت کودکان گناه خیلی بزرگی است. کسی نمی تواند بگوید بچه خودم است و دوست دارم بزنم. اگر در حدی باشد که سرخ یا کبود شود، دیه واجب می شود. انسان پیش خدا نسبت به زیر مجموعه و خانواده خود مسئول است. باید خیلی مراعات کنیم.

اسماعیلیه خودشان را به این فرزند امام صادق منتسب می دانند، در حالی که او در زمان خود حضرت از دنیا رفت و حضرت بر او نماز خواندند و او را دفن کردند. ایشان امام نبود، اما این فرقه متأسفانه معتقد به امامت ایشان شدند.

یک موقعی شخصی خدمت امام صادق علیه السلام آمد و به حضرت عرض کرد: من منزل فرزندتان اسماعیل بودم. سخت بیمار شده و حالش بد است. حضرت یک نفر را فرستادند و فرمودند: برو از حال فرزندم خبر بگیر و علتش را جویا شو. ببین چه چیزی باعث شده بیمار شود.

می گوید: من به منزل فرزند امام صادق علیه السلام رفتم. سراغ ایشان را گرفتم. گفتند: حالش بد است. نمی تواند از جا بلند شود. از او احوال پرسی کردم. گفتم: چه اتفاقی افتاد که یک مرتبه بیمار و زمین گیر شدی؟ خودش خجالت کشید بگوید. از اطرافیان پرسیدم. اطرافیان گفتند: ایشان یکی دو ساعت قبل از این با خانمش سر یک موضوعی اختلاف پیدا کرد و درگیر شد و خانمش به در خورد و صورتش خراش برداشت. بعد از این اتفاق شدیدا تب کرد و بیمار شد و به زمین افتاد. دیگر نمی تواند از جا بلند شود.

آمد به حضرت خبر داد که پسر شما با عروس شما چنین برخوردی کرده و علت بیماری اش این بوده است.

خیلی باید مراقب باشیم که وقتی عروس یا داماد ما با پسر یا دختر ما مشکلی پیدا می کنند، حق را به مظلوم بدهیم، نه به ظالم. طرف پسر یا دختر خود را نگیریم. این خیلی اشتباه است. حتی در جاهایی هم که حق با دختر یا پسر شماست، یک مقداری حق را به آن طرف بدهید. او یک مقدار غریبه است. باید از او دلجویی شود تا کار درست شود و احساس تنهایی و غربت نکند.

ص: 108

امام صادق علیه السلام عروسشان را خواستند. هدیه ای به او دادند و فرمودند: فرزندم اسماعیل را حلال کن. اشتباه کرده است. انسان یک لحظه عصبانی می شود.

اختلاف و کدورت و قهر و جدایی باعث ناراحتی می شود. انسان اگر اشتباه کرد، باید جبران کند. وقتی حضرت دلجویی کردند، عروسشان گفت: من حلال کردم. امام صادق علیه السلام که نگران بیماری فرزندشان بودند، یک نفر را فرستادند و فرمودند: برو و از فرزندم خبر بیاور. طرف رفت و برگشت و گفت: الحمدلله حالش خوب شده است. حضرت فرمودند:

الْحَمْدُ لِلّهِ أِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ یُعَجِّلُ اللّهُ لِأَوْلَادِنَا الْعُقُوبَةَ فِي الدُّنْیَا؛(1)خداوند را سپاس می گویم که ما اهل بیتی هستیم که خداوند نسبت به فرزندان ما مجازات را در دنیا سریع می رساند.

یعنی خدا آنهایی را که دوستشان دارد، در همین دنیا گوشمالی می دهد تا زود از خواب غفلت بیدار شوند.

سه روز به این منوال گذشت. من مأمور بودم که مرحوم شیخ رجبعلی خیاط را به جلسه ای ببرم. ایشان را سوار ماشین کردم. در بین راه به ایشان گفتم: سه روز است خانم من تب کرده است. هرچه دکتر و دوا کردیم جواب نمی دهد.

ایشان یک تأملی کردند و فرمودند: سه روز قبل بچه شما ادرار کرد و فرش را نجس کرد. خانم شما عصبانی شد و تا می توانست بچه را کتک زد که چرا فرش را نجس کردی. هیچ کس نبوده بچه را از دست مادر نجات بدهد. خدا به این مادر غضب کرده و به خاطر آزار و اذیت به این فرزند، این تب را به جان او انداخت تا جبران شود.

بعد فرمود: درمان این مادر، آمپول و قرص نیست. برود یک اسباب بازی برای بچه بخرد و دل بچه را به دست بیاورد و در آغوش بگیرد و نوازش کند، دردش خوب می شود. می گوید: بعد از جلسه به خانه آمدم و به خانمم گفتم: چنین اتفاقی افتاده است؟ یک مرتبه جا خورد و گفت: کسی از این قضیه خبر نداشت. گفتم: کسی به من خبر داده است. به قول شیخ بهایی:

ذره بینان اند در این عالم بسی *** واقف اند از کار و بار هر کسی

بعضی ها محرم خدا هستند، البته نه این که بیجا افشا کنند. وقتی یک خیاط مؤمن از خانه انسان خبر دارد، چطور خدا و اهل بیت و امام زمان خبر ندارند. خیلی باید مواظب باشیم.

گفت: علاج بیماری شما این است که شما چنین کاری بکنید. بچه را در آغوش گرفت و نوازش کرد و یک اسباب بازی برای او گرفت و تبش قطع شد.

ص: 110

خشم خدا گاهی یک درجه است، گاهی ده درجه، و گاهی پنجاه درجه. چه وقت خدا خیلی خشم می کند؟ فرمودند: بعضی جاها که خشم خدا خیلی زیاد است، آنجایی است که طرف خیلی مظلوم است. مثلا بچه ای زبان بسته و کم سن و سال است.

بعضی آقایان خانم ها را کتک می زنند، خانم بدنش ضعیف است. توانایی مقابله به مثل را ندارد. معمولا نمی تواند از خودش دفاع کند. آنجا که بچه ها و بانوان مورد ظلم و ستم قرار بگیرند، خداوند به شدت خشم می کند.

گاهی در بیرون دعوایی می شود، دیگران می آیند و مظلوم را نجات می دهند. اما وقتی در خانه و در چهاردیواری بچه یا خانم را گیر می آورد و می زند و آنها راه فرار و نجاتی ندارند و کسی نیست آنان را نجات بدهد، آنجاست که خشم خدا طلوع می کند. این گناه کبیره است. باید طرف را راضی و جبران کند، وگرنه در روز قیامت به اشد عذاب دچار می شود.

استاد بزرگواری داشتیم که از شاگردان شیخ رجب علی خیاط بود. ایشان اولاد زیادی داشت. می فرمود: اولادهای من پشت سر هم آمده بودند و در خانه شلوغ می کردند. هرچه می گفتم ساکت شوید، می خواهم استراحت کنم، باز شلوغ می کردند. صبرم از دستم در رفت. بلند شدم مشتم را گره کردم تا به آنها بزنم. مکاشفه ای شد و در بیداری دیدم مولا امیرالمؤمنین دست مبارک را مشت کردند و بالای سر من گرفتند و فرمودند: فلانی بزنی، می زنم.

قصاص هیچ مظلومی نمی گذرد. امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: خدا به ذات خود قسم خورده و فرموده است:

و عِزَّتي و جلالِي ، لا يَجُوزُني ظُلمُ ظالِمٍ؛(1) قسم به عزت و جلالم که از ستم ستمگر نمیگذرم.

خداوند در دنیا یا در آخرت قصاص می کند. گاهی چوب های خدا صدا ندارد.

ترک خشونت الفبای تربیت است. فکر نکنید که با خشونت و عصبانیت و زدن و قهر کردن و فحاشی کردن و تندی جواب می گیرید. این ها بازتاب های منفی دارد. در روایت آمده است:

نَهَى رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله عنِ الأدبِ عندَ الغَضَبِ؛(2) پیامبر خدا از ادب کردن به هنگام خشم نهی فرمودند.

در حالت غضب و عصبانیت نباید کارهای تربیتی انجام دهیم که تأثیر منفی دارد. همان شیطنت و تندی و آتش را به طرف منتقل می کنیم.

افرادی که کودکان و همسرشان را کتک می زنند، غیر از عقوبتهای آخرتی، در همین دنیا مکافات هایی دارند. بچه را خشن بار می آورند. این خشونت ها در آنها عقده هایی ایجاد می کند و فردا در صدد انتقام بر می آیند. و چه بسا در بزرگی به جان پدر و مادر می افتند.

وقتی پدر و مادر و یا مربی و یا هرکس دیگر جوش آورده و عصبانی شده، اصلا آن موقع زمان تربیت کردن نیست. اول باید آتش خودش را

ص: 113

خاموش کند، بعد به دیگران بپردازد. من که خودم آتش گرفته ام، نمی توانم آتش دیگری را خاموش کنم. آتش ها را با آب رحمت باید خاموش کرد. اول خودمان را خاموش کنیم، بعد راههای تربیتی صحیح را به دیگران ارائه دهیم.

ص: 114

ص: 116

قیام قیامت هر کار خیری که به خاطر این تربیت می کنند، نسل اندر نسل، برای آن پدر و مادر و مربی، خیر و برکت و ثواب و صدقه جاریه است. ما گاهی مالی را وقف می کنیم تا برای ما باقیات صالحات باشد. در حالی که مسجد و حسینیه و کارهای خیر مقدمه است که انسان ساخته شود.

اگر انسان وارسته ای ساختیم که هزارها کار خیر از او صادر شود، به این معناست که یک انسان وارسته و صالح و خدمتگزار وقف کرده ایم و این خیلی بالاتر است. ما از اینها غفلت می کنیم و به فروعات می چسبیم. در تربیت نکاتی هست که اگر به کار بگیریم، خیلی زود جواب می دهد. گاهی مشکل چند ساله حل می شود.

بدهید. یک تنابی به دستش بست و گفت: بلندش کنید و او را به آب بیندازید. او را در آب انداختند. در آب غوطه می خورد و بالا و پایین می رفت. وقتی داشت غرق می شد، گفت: از آب بیرونش بیاورید. وقتی بیرونش آوردند، رفت سر جایش و تا آخر سفر بدون سر و صدا و مؤدب نشست. دید کشتی عجب جای امنی است. نمی دانست بیرون چه خبر است.

حکیم گفت: این بنده خدا دریا و طوفان را ندیده بود. وقتی در آب افتاد، قدر عافیت دستش آمد. گاهی ظرفیت هایی وجود دارد که زود به نتیجه می رساند.

وقتی این کار را کرد و دل را به دریا زد، خیالات او را رها می کند. چند روزی که چنین کرد. از چنگال وسواس رها می شود. هیچ گناهی هم برای آنها نیست. درمان اصلی وسواس این است که اعتنا نکند.

باید مراقب بود که درگیر این خیالات نشویم. شیطان همین را می خواهد. می خواهد ما را با خیالات از خدا و پیغمبر و اولیایش، و از کار و زندگی و عبادت غافل کند. بالاترین درمان برای فکرها و خیالات بد، یا برای وسواس، بی توجهی و بی اعتنایی محض است. اگر بیخیال شویم او می گذارد و می رود. اما هر چه بیشتر به آن توجه کنی، اذیت می کند. گاهی راهکارهای روان و ساده و تأثیرگذاری وجود دارد که اگر در برنامه های عملی و در رفتارهایمان و در تربیت هایمان پیاده کنیم، زود به نتیجه مطلوب می رسیم.

شمشیر محبت و مدارا و تحمل بسیار تأثیرگذار است. اگر کسی داماد دار می شود، داماد را به عنوان پسر خودش بداند. در حق او محبت پدرانه کند. البته عروس ها و دامادها هم باید پدر و مادر همسر خود را به عنوان پدر و مادر خود حساب کند. به آنها محبت درخور و شایسته کنند.

هر قدر که به عروست محبت می کنی، او منتقل به پسر خودت می کند.

به خاطر این که صورت مسأله را پاک کند، دستور حکیم را اجرا کرد. برو و بیا و خوش و بش و هرچه محبت داشت نثار مادر شوهر کرد. مادر شوهر دید عروسش عوض شده است. او هم چند برابر به او محبت کرد. یک ماهی گذشت. آنچنان این مادر شوهر در دل این عروس جا باز کرد که این عروس گفت: خدا نکند یک وقت پیشامدی برای مادر شوهرم اتفاق بیفتد. اشتباه بزرگی کردم.

فوری رفت دست به دامن حکیم شد. گفت: به داد من برس. یک پاد زهری بده. گفت برای چه؟ گفت: خیلی مادر شوهر خوبی دارم. من اشتباه می کردم.

حکیم لبخندی زد و گفت: من آن چیزی را که به تو دادم سم نبود، یک داروی تقویتی برای مادر شوهرت بود. درمان اصلی من آن نسخه عملی بود که گفتم با مادر شوهرت خوشرفتاری کن. دیدی چقدر خوب اثر کرد. این راه را ادامه بده. گاهی عمل های کوچکی بازتابی مهم دارد.

خلاف شئون تربیتی و ادب است. هرچه می توانیم تکریم و احترام و محبت کنیم. هر نوع تندی و خشونت و اذیت آزار حرام و گناه بزرگی است. امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند می فرماید:

مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِي وَ أَنَا أَسْرَعُ شَيْءٍ فِي نُصْرَةِ أَوْلِيَائِي؛(1) هرکس به یک دوست من اهانت کند، به جنگ با من کمین کرده است، و به من به یاری دوستانم از هر چیز شتابان ترم.

زدن و تنبیه بدنی بچه ها گناه بزرگی است. بچه ها پاک هستند، ولی خدا هستند. به هیچ بهانه ای نمی توان کودکان را کتک زد. حتی به بهانه تربیت. البته در موارد خاصی در حد خیلی کم که سرخ و کبود نشود و یا قهر خیلی کوتاه باشد استثناء شده است. وگرنه اگر بزند و کبود و یا سیاه شود دیه دارد. دیه را باید به فرزندش بدهد، یا برای او نگاه دارد تا بزرگ شود.

خدای مهربان می فرماید: اگر کسی به یک ولی و دوست من آزار برساند و اهانت کند، به جنگ من خدا آمده است.

همه ما به کعبه احترام می گذاریم، رو به کعبه نماز می خوانیم، گرد کعبه طواف می کنیم، چون بیت الله الحرام است. منتسب به خداست. کسی حق ندارد آن را آلوده کند. ابن عباس می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به کعبه نگاهی کردند و فرمودند:

مَرحَباً بِكِ مِن بَيتٍ، ما أعظَمَكِ و ما أعظَمَ حُرمَتَكِ، وَ اللَّهِ إنَّ المُؤمِنَ أعظَمُ حُرمَةً عِندَ اللَّهِ مِنكِ؛(1) مرحبا به تو ای خانه! چقدر باعظمتی و چقدر احترام داری! به خدا سوگند که حرمت مؤمن نزد خدا از حرمت تو بیشتر است.

ما چقدر برای کعبه احترام قائل هستیم؟ باید همان احترام را برای یک انسان مؤمن قائل شویم. آیا ما حاضریم به کعبه اهانت کنیم؟ وقتی به بچه هایمان اهانت می کنیم، یعنی داریم به کعبه اهانت می کنیم. اینها خط قرمزهای ماست، خیلی باید مواظب باشیم.

که نباید بخورم خوردم و از بهشت برین رانده شدم. بعد فرمود:

فَأَخافُ أَنْ أتَحَرَّکَ حَرَکَةً أُخْری فَیُصیبنَی ما لَا اَعْلَمُ؛(1) میترسم حرکت دیگری انجام دهم و به مصیبتی که نمیدانم گرفتار شوم.

یعنی اگر دوباره خطا و ترک اولی کنم، خدا میداند که به کجا بیفتم. من دیگر دست از پا خطا نمی کنم.

البته بهشتی که حضرت آدم علیه السلام در آن به سر می برده، بهشت دنیایی بوده است؛ چون در بهشت آخرتی نه ثواب و عقاب است، و نه تکلیف و امتحانی. کسی که وارد آن شود، جاودانه می ماند. از آنجا بیرونش نمی کنند.

یعنی کسی که اهل محبت نیست، اهل آتش است. فرمودند:

إنّ في الجَنَّةِ دارُ الفَرَحِ ،لا يَدخُلُها إلّا مَن فَرَّحَ الصِّبيانَ؛(1) در بهشت خانه ای است که به آن خانه شادی گفته میشود. جز کسی که کودکان را شاد کرده باشد وارد آن خانه نمی شود.

کسی که بچه ای را خوشحال کند، خدا در روز قیامت او را خوشحال می کند. یعنی خدا در درون و جانمان سرور و انبساطی ایجاد می کند که حس می کنیم، ولی عظمتش را در آخرت می بینیم.

اگر احیاناً از روی جهالت بچه ها یا شاگردانمان را کتک زده ایم، جبران آن این است که اگر بزرگ شده اند و در حدی هستند که متوجه می شوند، از آنان حلالیت طلبیم. اگر متوجه نمی شوند، با نوازش و محبت جبران کنیم. باید به زخم آنها مرحم بگذاریم و استغفار کنیم. خدا هم می بخشد. اگر نمی دانیم کجا هستند، برای آنها طلب مغفرت کنیم. آنان را در کارهای خیر خود و در ثواب هایمان شریک کنیم.

کسی که قصد توبه دارد، پیش خدا و از آنهایی که در دسترس هستند عذرخواهی کند، بداند خدا قطعاً جبران می کند. مهم این است که در مسیر بازگشت باشیم.

مرحوم آقای دولابی می فرمودند: درخت ها را معمولا در پاییز با آخر زمستان هرس می کنند. در وقتی که آرام و سردند. هنگامی که بچه هیجانی است، هیچ وقت آنها را موعظه و نصیحت و هرس نکنید. در حالت آرامش مسائل تربیتی را انجام بدهیم.

ص: 128

ص: 130

می گرفت که من با این دختر چه کنم؟ آیا با خفت و خواری نگهش دارم و بزرگش کنم، یا در خاک پنهانش نمایم.

گاهی می آمدند و برای پیغمبر نقل می کردند که ما چنین کارهایی کرده ایم. پیغمبر ناراحت میشدند و مثل ابر بهاری اشک می ریختند که جنایتی از این بدتر نمی شود که پدر بیاید دخترش را زنده به گور کند.

خیلی عجیب است. حضرت ابراهیم علیه السلام که بعد از پیغمبر ما افضل همه انبیاست، از خدا درخواست دختر می کند تا بعد از او بر او بگرید و رحمت خدا را جلب کند.

بر اساس روایات، خداوند به حضرت ابراهیم دو پسر مرحمت کرد، هر دو هم پیغمبر بودند. یکی حضرت اسماعیل علیه السلام است که نسل پیغمبر ما از اوست، و دیگری حضرت اسحاق علیه السلام است. با این که فرزندان حضرت ابراهیم پیغمبرند، ولی می دانسته که جای دختر را نمی گیرند. وگرنه شاید چنین درخواستی را نمی کرد.

آن رأفت و محبت و عاطفه ای که در دخترها وجود دارد، در نوع پسرها نیست. وقتی پدر با حالت ناراحتی به خانه می آید، برای پسر خیلی مهم نیست، ولی دختر حس می کند و می آید پدر را نوازش می کند. خداوند آنها را مظهر عاطفه و احساس و محبت و رحم قرار داده است.

اگر پدری از دنیا برود، قطعا پسرها ناراحت می شوند، ولی آن شدت سوز و ناراحتی که دختر دارد پسر ندارد. لطافت روحشان چنین اقتضا می کند. دخترها می توانند رحمت خدا را جلب کنند.

یکی از آشنایان ما فوت کرده بود. موقع دفن او دختر خانمی آنچنان گریه می کرد و ناله می زد که همه تشییع کنندگان شروع به گریه کردند. می گفت: ای خدا، یک وقت پدرم را عذاب نکنی! فشار قبر نبیند! فقط به فکر پدرش بود. خودش را فراموش کرده بود.

ص: 133

دختر ساتر و مانع بین پدر و مادر و جهنم می شود. دختران اسباب رحمت برای پدر و مادرند. فرمودند: اگر خدا دو دختر به کسی مرحمت کند،خدا او را وارد بهشت می کند. فاصله اش با آتش دور می شود. اگر کسی سه دختر یا سه خواهر را سرپرستی کند و به ثمر برساند، آن قدر کارش ارزشمند است که از جهاد فراتر است و شرکت در جهاد از او برداشته می شود.

بعضی دخترها پدر ندارند. برادرشان از آنان سرپرستی می کند، همان پاداشی که برای سرپرستی دختر وجود دارد، برای او هم هست. پیغمبر عظیم الشأن صلی الله علیه و آله وسلم در حالی که دو انگشت دست خود را در کنار هم جمع کردند فرمودند:

مَنْ عَالَ وَاحِدَةً أَوِ اِثْنَتَيْنِ مِنَ اَلْبَنَاتِ جَاءَ مَعِي يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ كَهَاتَيْنِ وَ ضَمَّ إِصْبَعَيْهِ؛(1) کسی که یک دختر با دو دختر را تکفل کند، در روز قیامت مثل این دو انگشت همراه من می آید.

از این بهتر نمی شود. در باره تکفل یتیم هم شبیه به این روایت آمده است.

بداریم. الان متأسفانه در مجالس جشن، یا هیئت ها اول به آقایان شام میدهند بعد به خانم ها و بعد به بچه ها. گاهی هم بچه ها غذا گیرشان نمی آید. این کار اشتباهی است. اول باید به دخترها، بعد به پسرها و بعد به خانم ها و در آخر کار به آقایان. دخترها مقدم اند؛ در خرید و احسان و هدیه از آنان باید شروع کرد. رسول خدا فرمودند:

مَنْ كانَ لَهُ أُنْثى فَلَمْ يُبِدْها وَ لَمْ يُهِنْها وَ لَمْ يُؤْثِرْ وَلَدَهُ عَلَيْها أَدْخَلَهُ اللّهُ الْجَنَّةَ؛(1) هرکس دختری داشته باشد و او را اذیت نکند و به او اهانت ننماید و فرزندانش را بر او مقدم ندارد، خداوند او را وارد بهشت می کندو

دخترها منشأ برکت اند. پیغمبر عظیم الشان صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

مِن يُمنِ المَرأةِ أن يَكونَ بِكرُها جارِيَةً.؛(2) از یمن و برکت و سعادت یک خانم این است که فرزندش اول دختر باشد.

فرزند اول اگر دختر باشد، در خیر و برکت و رحمت را بر آن خانواده باز می کند. می تواند بازوی مادر در خانه باشد و در تربیت دیگر فرزندان کمک کند.

چرا ما این قدر حواشی را برجسته و متن کار را فراموش می کنیم. در روایت آمده است:

كانَ عَلیُّ بْنَ الْحُسَیْنِ - عَلَیْهِ السَّلامُ ... - اِذا بُشِّرَ بِوَلَدٍ لَمْ يَسْئَلْ اَذَكَرٌ هُوَ اَمْ اُنْثَي بَلْ يَقُولُ (اَسَويٌّ)؟ فَاِذا كانَ سَويّاً قالَ:الْحَمْدُ لِلّه الَّذي لَمْ يَخْلُقهُ مُشَوَّهاً»؛(1) هنگامی که به امام سجاد علیه السلام بشارت فرزند می دادند، نمی پرسیدند پسر است یا دختر، سؤال می کردند «آیا سالم است.» پس اگر سالم بود، می گفتند: «سپاس خداوندی را که از من فرزندی ناهنجار نیافرید!»

لذا امام سجاد علیه السلام اول سؤالشان این بود که سالم است یا نه. و خدا را بر سلامت او شکر می کردند.

چه بسیار کسانی هستند که در حسرت فرزند هستند و فرزند دار نمی شوند. برایشان دختر و پسر مهم نیست.

هم از خدا پسر بخواهند و هم دختر بخواهند. حتی درخواست پسر کردن ایرادی ندارد، ولی این که حتما خدا به ما پسر بدهد و از دادن دختر پکر شوند این خوب نیست. هرچه خداوند تقدیر کند خوب است. افراد را سرکوفت می زنند که چرا دختر زاییده ای! مادر بیچاره چه تقصیری دارد. این در حقیقت مقابله کردن با قضا و قدر الهی است. اعتراض به خدا و کار خداست.

یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثًا وَیَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ الذُّکُورَ؛(2) به هرکس اراده کند دختر می بخشد و به هر کس بخواهد پسر.

ص: 137

همچنین کسانی که فرزندشان از دنیا می رود، فرزندشان در بهشت می ایستند و می گوید تا پدر مادر من نیایند وارد بهشت نمیشوم، هرچند سقط شده باشد. اگر ناخواسته سقط شده باشد، از پدر و مادر شفاعت می کنند.

عباس عموی بزرگ پیغمبر خدمت پیغمبر عظیم الشأن نشسته بود. مولا امیر المؤمنین علیه السلام وارد شدند. در آن زمان جوان و کم سن و سال بودند. وقتی وارد شدند، پیغمبر خدا از جا بلند شدند و به استقبال آن حضرت رفتند. همانند کسی که مسافرت بوده و چند وقت او را ندیده اند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم حضرت امیر علیه السلام را در آغوش گرفتند و پیشانی ایشان را بوسیدند. بعد در کنار خودشان نشاندند.

پیامبر به عباس و عموها و دیگران چنین تکریمی نکرده بودند. عباس کمی جا خورد. عموی بزرگتر است، و تا کنون چنین احترامی از ایشان گرفته نشده بود. به پیغمبر عرض کرد: علی را دوست داری؟ پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

یا عَمَّ رَسُولِ اللّهِ، وَاللّهِ لَلّهُ أشَدُّ حُبّاً لَهُ مِنّی؛(1) ای عموی رسول خدا، به خدا سوگند، خداوند بیش از من او را دوست دارد.

قسم جلاله خوردند که شما فکر می کنید فقط من علی را دوست دارم؟ به خدا قسم خدا بیش از من علی را دوست دارد. تعبیر بسیار قشنگی است. یعنی من تابع خدا هستم.

خداوند در شب معراج خلوتی با خدا داشت. خدای مهربان به پیغمبر و حبیبش فرمود: ای احمد، در بین مخلوقات چه کسی را از همه بیشتر دوست داری؟ پیغمبر خدا ادب کرده و عرض کردند: هر کسی را که تو از همه بیشتر دوست بداری. خدای مهربان فرمود: یا احمد، من علی را از همه بیشتر دوست دارم. پیامبر هم عرضه داشت: من هم همین طور.(2)

ص: 140

تنها کسی که اجازه پیدا کرده است کف پایش را روی شانه پیغمبر که جایگاه عظیمی است بگذارد، امیر المؤمنین علیه السلام بود. حضرت فرمودند: وقتی روی شانه پیغمبر رفتم، مثل این که به همه عالم اشراف پیدا کردم، یک سیر معنوی هم به من دادند.(1)

وَ عَليٌّ واضِعٌ أقْدامَهُ *** في مَحَلٍّ وَضَعَ اللَهُ يَدَهُ (2)

و علی علیه السلام قدم های خود را در محلی گذارد که خداوند دستش را در آنجا گذارد.

پایدار مانده است.

فاطمه سلام الله علیها به آن حضرت خوش آمد میگفت، و دستان او را می بوسید.

تمام آفرینش پای بستت *** پیمبر خم شد و بوسید دستت

گاهی سینه حضرت زهرا سلام الله علیها را می بوییدند، می فرمودند:

أَشَمُ مِنْهَا رَائِحَةَ الْجَنَّةِ؛(1) از فاطمه بوی بهشت را استشمام می کنم.

حضرت زهرا سلام الله علیها حدیث نقل می کرد و به ایشان تسلا می داد. و این خیلی مهم است.

البته نه ما پیغمبر هستیم و نه دخترهای ما حضرت زهرا هستند. آنها در حد خودشان ما هم در حد خودمان. آنها الگو هستند. در تکریم همه فرزندان، خصوصا دختران، باید اهتمام داشته باشیم. اگر ما درست تربیت کنیم، به آنها برسیم و محبت کنیم، همان کار ام ابیها را می کنند. همان کار پدر و مادر را انجام میدهند. خیر خواه پدر و مادرند. الآن بسیاری از پدر و مادرها که افتاده می شوند، دخترها آنها را نگه می دارند. پسر آن احساس را ندارد. آن مهربانی که در دختر است، قطعا در دیگران نیست.

نگیرد، هیچ کس هیچ گاه پاک و اصلاح نمی شود.

این آیه هشدار مهمی است. آنهایی که می خواهند سیر و سلوک کنند، بداخلاقی شان را درست کنند، بچه هایشان را تربیت کنند، خودشان و دیگران را بسازند، تکیه به خدا کنند و به فضل و رحمت خدا پناه ببرند.

إِمَامًا؛(1) پروردگارا، از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشم ما قرارده، و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان!

امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:

وَ اللّهِ مَا سَألتُ ربِّي أولادا نُضْرَ الوَجهِ ، و لا سَألتُهُ وَلَدا حسَنَ القامَةِ ، و لكنْ سَألتُ ربِّي وُلْداً مُطِيعِينَ للّه ِ خَائِفِینَ وَجِلِينَ مِنهُ ؛ حَتَّى إِذَا نَظَرتُ إلَيهِ وَ هُو مُطيعٌ للّه ِ قَرَّتْ عَيْني؛(2) به خدا سوگند، از خدا فرزند زیبا و خوش قد و قامت نخواستم، بلکه فرزندی مطیع خدا و بیمناک از او و پرهیزگار درخواست کردم، تا هر وقت چشمم به او افتاد در حالی که فرمانبردار خداست، چشمم روشن شده وخرسند شوم.

در قرآن هم می خوانیم:

رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَی وَالِدَیَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی؛(3) پروردگارا، مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی به جا آورم و کار شایسته ای انجام دهم که از آن خشنود باشی، و فرزندان مرا صالح گردان!

بچه ها شاکله شان از طرف خداست. فطرتشان دست نخورده است. باید مواظب باشیم خرابشان نکنیم. اگر هم تذکری می دهید، موعظه ای می کنید، در خلوت وضو بگیرید و دو رکعت نماز بخوانید و با توسل بگویید: خدایا، من گفتم، ولی تو باید او را بسازی. تو باید او را منقلب کنی. تو باید حرف مرا در قلبش جا بدهی.

با دعا و توسل در خانه خدا و در خانه اهل بیت علیهم السلام ، فرزندانمان را به آنها می سپاریم. اگر آنها معلم و مربی شوند، همه مشکلات حل می شود.

در حالات آیت الله اراکی آمده است که ایشان در بچگی شلوغ و بازیگوش بود. نه به مکتب می رفت، نه پیش معلم می رفت تا چیزی یاد بگیرد. فراری بود. خیلی پر جنب و جوش بود. پدر ایشان می رود کربلا و به امام حسین پناهنده می شود که به داد ما برسید. این بچه خیلی شلوغ کار است.

یکی از قوم و خویش های ایشان در غیاب پدر ایشان با ایشان گرم می گیرد و او را نوازش می کند. کم کم رام و از این رو به آن رو می شود و دنبال درس و بحث می رود و یکی از مراجع و علمای بزرگ و برجسته می شود.

اگر در تربیت هایمان دعا و توسل نباشد، اگر فضل و رحمت خدا نباشد، اگر خدا از ما دستگیری نکند، به جایی نخواهیم رسید. اگر بچه ها را به خدا بسپاریم، قطعا خدا کمک و یاور ما خواهد بود.

ص: 147

ص: 148

ص: 150

در هر صورت گاهی گریه های کودک منشأ جسمی و بیماری ندارد. باید آن را تحمل کرد. گاهی هم رطوبت هایی باید از چشم بچه خارج شود. امام صادق علیه السلام به مفضل فرمودند:

ای مفضل! از منافع گریه کودکان نیز آگاه باش، بدان که در مغز کودکان رطوبتی است که اگر در آن بماند، بیماری ها و نارسایی های سخت و ناگوار به او رساند؛ مانند نابینایی و جز آن. گریه آن رطوبت را از سر کودکان سرازیر و بیرون می کند و بدین وسیله سلامتی تن و درستی دیده ایشان را فراهم می آورد. پدر و مادر از این راز آگاه نیستند و مانع آن می شوند که کودک از گریه اش سود ببرد.(1)

بنابراین، اگر کودکان به طور معمولی گریه کردند، نترسید. به قول مثنوی:

تا نگرید طفل کی نوشد لبن *** تا نگرید ابر کی خندد چمن

تا نگرید طفلک حلوا فروش *** بحر بخشایش نمی آید به جوش

وَإِنْ کَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَی مَیْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛(1)و اگر (بدهکار،) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایی، مهلت دهید. (و در صورتی که به راستی قدرت پرداخت را ندارد،)برای خدا به او ببخشید بهتر است؛ اگر (منافع این کار را) بدانید.

در هر صورت طلبکارها آمدند. او هم به جد گفت ندارم. به من مهلت بدهید. او را رها نمی کردند. با سماجت ایستاده بودند.

سابقا برخی افراد حلوا درست می کردند. بچه ها روی سر می گذاشتند و می بردند در کوچه ها و خیابان ها می فروختند. یک بچه ای حلوا روی سرش گذاشته بود و داد میزد حلوا. این مرد وقتی دید طلبکارها او را رها نمی کنند، از این بچه پرسید: قیمت همه حلواهایت چقدر است؟ گفت: فلان مبلغ. گفت: بده به اینها بخورند.

طلبکارها را مشغول حلوا خوردن کرد. حلواها را خوردند. پسر حلوا فروش گفت: من می خواهم بروم. استادم منتظر است. پول آن را بده. گفت: من پول ندارم. اینها هم طلبکارند. جیغ و فریاد این بچه بلند شد. او هم به طلبکارها اضافه شد. گفت: الآن استادم مرا کتک می زند. من از همه اینها بیچاره ترم. پول حلوای مرا باید بدهید. گریه زیادی کرد.

اتفاقا آن مرد یک دوست خوب و صمیمی داشت. خدا گذرش را به آنجا انداخت. داشت از آنجا رد می شد، دید جمعیتی جمع شده اند و بچه ای هم دارد به شدت گریه می کند. پرسید: جریان چیست؟ گفتند: جریان این است

ص: 153

گفت: کاش من زودتر خبردار شده بودم. وضع مالی اش خوب بود، چک ها را کشید و پول این بچه و طلب طلبکارها را داد.

تانگرید طفلک حلوا فروش *** بحر بخشایش نمی آید به جوش

چشم ها جز سه چشم گریان است: دیده ای که در راه خدا بیدرای کشیده باشد، دیده ای که بر محرمات الهی بر هم نهاده شده باشد، و دیده ای که از بیم خدا بسیار گریسته است. یا علی، خوشا چهره ای که خدا ببیند بر گناهی می گرید که جز خدا کسی از آن خبر ندارد.

همچنین به فاطمه زهرا سلام الله علیها فرمودند:

یا فاطمه کل عین باکیة یوم القیامة إلا عین بکت علی مصاب الحسین فإنها ضاحکة مستبشرة بنعیم الجنة؛(1)؛ ای فاطمه، هر چشمی فردای قیامت گریان است، جز چشمی که در مصیبت حسین گریه کند، که صاحب آن به نعمت های بهشت خندان و شادمان است.

خداوند به موسی علیه السلام وحی فرمود:

و أما البکاؤون من خشیتی ففی الرفیع الأعلی لا یشارکهم احد؛(2) گریه کنندگان از ترس من، در مقام برتری قرار دارند که هیچ کس شریکشان نیست.

هر چشمی در قیامت گریان است، مگر چشم هایی که در دنیا برای مصائب اهل بیت علیهم السلام، یا از ترس گناه و خشیت خدا گریه کرده اند. اینها در روز قیامت شادمان اند. آن هایی که در دنیا به این دلایل گریه می کنند، آنجا گریه هایشان تبدیل به شادی می شود. شما دیده اید گاهی آدم به مجلس دعا، یا مجلس امام حسین علیه السلام می رود، و بعد از آن خیلی احساس سبکی و آرامش

ص: 155

می کند. این علامت این است که گریه هایی که می کنیم، ما را پاک و تمیز و رحمت خدا را جلب می کند.

روز قیامت وقتی اعضا و جوارح انسان علیه او شهادت می دهند و حکم صادر می شود که او را به جهنم ببرند، مژه های چشم به نطق در می آیند و عرض می کنند: ما هم می خواهیم شهادت بدهیم. این بنده تو نیمه شبی بلند شد و از ترس گناه و از ترس جهنم و از خوف تو گریه و استغفار کرد. خدای مهربان می فرماید: به خاطر اشک و گریه ای که کرده او را برگردانید.(1)

آدم های متکبر و منافق و کافر و مغرور حاضر نیستند خودشان را بشکنند، یا اقرار به گناه کنند. این کار برای آنان سخت است. مثل سجده ای که برای ابلیس سخت بود. ولی انسان های مؤمن و با تقوا و حلیم و صبور نفسشان زود شکسته می شود. وقتی نفس شکست، اشک جاری و دل منقلب می شود.

می کنند؛ چهارم آن که چیزی برای فردا ذخیره نمی کنند؛ پنجم آن که می سازند و سپس خراب می کنند.

یکی از خصلت های کودکان این است که زیاد گریه می کنند. خدا اشک ریزان را دوست دارد. تعبیر امیر المؤمنین علیه السلام در دعای کمیل بسیار زیباست

يا مَنِ اسْمُهُ دَواءٌ، وَ ذِكْرُهُ شِفاءٌ، وَ طاعَتُهُ غِنىً، اِرْحَمْ مَنْ رَأسُ مالِهِ الرَّجاءُ، وَ سِلاحُهُ الْبُكاءُ؛ ای خدایی که نام تو دواست، یاد تو شفاست، و طاعت تو غنا و بی نیازی است، به کسی رحم کن که

سرمایه اش امید به تو و سلاحش گریه است.

این هم نکته مهمی است. نمی گوید سرمایه من اعمال من است، عبادت های من است. اینها را باید داشته باشیم، اما باید بدانیم که تمام سرمایه انسان امید اوست. در عین این که آدم باید گناه نکند و بهترین عبادت ها را انجام بدهد، باید امیدش به لطف خدا باشد.

امیر المؤمنین علیه السلام به خداوند عرضه می دارد: رحم کن به کسی که سرمایه اش امید به توست و سلاحش گریه است. دو چیز سلاح انبیا و مؤمنین است: یکی دعا و نیایش است و دیگری گریه. سلاح ما گریه است. اگر کسی در یک جمعی گریه کند، همه جذب می شوند. تلاشی می کنند تا علت گریه اش را رفع کنند. گریه فرشته ها و انسان ها رحمت خدا را جلب می کند. البته گریه حقیقی نه گریه منافقانه. گریه ای که واقعا از سوز دل باشد، رحمت خدا را جلب می کند. سلاح انبیا و اهل ایمان و چیزی که رحمت خدا را جلب می کند، گریه است. پس گریه به یک معنا بر هر درد بی درمان دواست.

ص: 157

عَرامَةُ الصَّبيِ في صِغَرِهِ زِيادَةٌ في عَقلِهِ في كِبَرِهِ؛(1) سرکشی طفل در دوران کودکی مایه فزونی عقل او در بزرگی است.

یعنی بچه هایی که بیش فعال و پر تحرک و پر جنب و جوش و بازیگوش اند، این شلوغ کاری بچه ها در طفولیت نشانه زیادی عقل در بزرگی اوست. این که روح بچه در این جسم قرار ندارد، علامت خوش استعدادی و بزرگی است. اگر بیش از اندازه آرام بود، باید نگران باشیم. آنهایی که کم تحرک اند مشکل دارند. شیطنت باید باشد. امام کاظم علیه السلام فرمودند:

تُستَحَبُّ عَرامَةُ الغُلامِ في صِغَرِهِ لِيَكُونَ حَليما في كِبَرِهِ؛(2) پر جنب و جوشی فرزند در کودک امر پسندیده ای است، تا در بزرگی حلیم و بردبار باشد.

پر جنب و جوش و شلوغ بودن بچه خوب است. اگر این طور بود، در بزرگی حلیم و صبور و بردبار می شود. بعد فرمودند:

مَا يَنبُغي أن يَكونَ إلاّ هكَذا؛ جز این نباید باشد. بچه سزاوار است که بچگی کند. باید این طور باشد.

یعنی از مدرسه بدشان می آید، از چیز یاد گرفتن بدشان می آید، از معلم بدشان می آید. این ها زیرک ترین بچه ها هستند. منتها باید بدانیم چطور با آن ها رفتار کنیم تا به ثمر برسند. بچه هایی را که فعال و پر کارند، که باید هم باشند، باید تحمل کنیم. با نوازش و محبت و مهربانی و حوصله سؤال هایشان را پاسخ دهیم. تندی نکنیم. صبر و حوصله و مدارا در اینجا خیلی مهم است.

مرحوم آیت الله مجتهدی می فرمودند: من خودم طلبه تربیت می کردم. بعضی از طلبه هایی که کوچک و کم سن و سال بودند می آمدند و بازیگوشی می کردند. من هوای این ها را داشتم. یکی از این ها کبریت زده بود گوشه قالی مدرسه را سوزانده بود. خادم آمد شکایت کرد. او را پیش من آوردند. گفتم: پسر جان، چرا آتش بازی کردی و قالی را سوزاندی؟ سرش را پایین انداخت. گفتم: این کار خیلی کار بدی بود. گفت: قبول دارم. گفتم: چرا این کار را کردی؟ مدرسه آتش می گرفت. یک مقدار دیدم با خودش زمزمه می کند و می گوید: دست خودم نیست. من نمی خواهم بدی کنم.

این گونه بچه ها دست خودشان نیست. قرار ندارند. آزادی دارند. ما هم باید یک مقدار آزادی به آنها بدهیم تا روحشان جست وجو و تجربه کند. تلخی ها و شیرینی ها را، خوبی ها و بدی ها را تجربه کند.

آقای مجتهدی می فرمودند: نوعا افرادی که آینده خوبی دارند در بچگی شلوغ و پر تحرک اند. ایشان خاطره ای نقل می کردند و می فرمودند: آیت الله مهمی در تهران بود. به نماز ایشان می رفتیم. این آقای بزرگوار بچه اش را به مسجد می آورد. بچه او خیلی شلوغ کار بود. آقا وقتی مشغول نماز می شد، دیوار مسجد را می گرفت و بالا می رفت. ایشان حواسش به نماز بود. برای

ص: 160

مردم شگفت آور بود که بچه آقا باید آرام و سر به زیر باشد. البته جلوی آقا جرئت نمی کرد شلوغ کاری کند. پشت سر آقا این کارها را می کرد.

یکی از مأمومین به آقا گفت: بچه شما خیلی شلوغ کاری می کند. آقا فرمودند: این دیوارها بند کشی شده؟ گفتند: نه. گفت: بچه من از لای آجر بند کشی نشده بالا می رود. این جای بالا رفتن دارد. خیلی بچه خوبی است. من وقتی بچه بودم از دیوار صاف بالا می رفتم. این بچه من نصف من شلوغ کار است. من شلوغ تر بودم. آنجا را ندیده بودید.

بچه هایی که فعال اند باید انرژی شان را با بازی، با ورزش، با بیرون بردن تخلیه کرد. الان خیلی از خانه ها کوچک و آپارتمانی و محدود است. آن را به جاهای سالم برند تا بتوانند انرژی خودشان را تخلیه کنند. با هم سن و سال های خودشان بازی کنند. مشکل این بچه ها این است که در خانه هایی هستند که هم سن و سال برای آنها نیست. پدر و مادر هم حوصله بازی کردن با آن ها را ندارند. در نتیجه این انرژی ها تخلیه نمی شود و بعد منفجر می شود. اگر بتوانند انرژی آن ها را تخلیه کنند، اسباب دردسر نمی شوند.

شکل گیری شخصیت خوب بچه ها و نوجوان ها خیلی مهم تر است. پیامبر عظیم الشأن اسلام اگر از جایی عبور می کردند و بچه ها را می دیدند به آنان سلام می دادند و دست به سرشان می کشیدند. می فرمودند:

إِنَّ التُّرابَ رَبيعُ الصِّبيانِ؛(1) به راستی خاک تفریحگاه کودکان است.

بگذارید بچه ها با خاک و گل بازی کنند. خاک و گل تفریحگاه بچه هاست. علم امروز هم به اینجا رسیده است که اسباب بازی های جدید جواب نمی دهد. بچه ها با همین گل رس و خاک انس عجیبی دارند. تخلیه می شوند و می توانند خلاقیت های خود را آشکار کنند. بچه ها را محدود نکنیم تا این انرژی ها تخلیه شود. البته بچه های بیش فعال که غیر عادی اند کم هستند.

بچه هایی که ناهنجاری شان غیر عادی است، با توجه و تمرکزشان غیر عادی است، یا زیاد از مدرسه و معلم زدگی دارند، باید از مشاور، یا روان پزشک کمک بگیرند و مداوا و تعدیل می شوند.

بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ كَ_تَبَ اللّه ُ بَراءَةً لِلصَّبِىِّ و بَراءَةً لأِب_َوَيهِ و بَراءَةً لِلمُعَلِّمِ مِنَ النَّارِ؛(1) اگر معلمی به کودک «بسم الله الرحمن الرحیم» یاد بدهد و او «بسم الله الرحمن الرحیم» بگوید، خداوند برای کودک و برای پدر و مادر او و برای خود معلم برات آزادی از آتش جهنم صادر می کند.

بهترین چیزی که از ما به یادگار می ماند، فرزند صالح و شایسته است که یک بسم الله آن می تواند عذاب قبر را از پدر و مادر و معلم بردارد.

عبد الرحمن سلمی سوره مبارکه حمد را به یکی از کودکان امام حسین علیه السلام یاد داد. هنگامی که آن کودک سوره حمد را برای امام حسین علیه السلام خواند، آن حضرت هزار سکه طلا و هزار حله به عبد الرحمن عطا کردند و دهان او را از در پر نمودند. وقتی از آن حضرت درباره این بخشش فراوان پرسش کردند، فرمودند:

وأينَ يَقَعُ هَذَا مِنْ عَطائِهِ؟ يَعْني تَعْلِيمَهُ؛(2) این عطا در مقابل آن سوره حمدی که وی به فرزندم تعلیم داد ناچیز است.

هدیه من در مقابل عطای او کوچک است. یعنی او خلاصه و چکیده قرآن را به فرزند من یاد داده و من یک چیز مادی به او عطا کردم.

یعنی وقتی کودک چیز خوب یاد می گیرد، هم به خودش، هم به معلم هم به پدر و مادر فیض و لطف و عنایت می رساند. و یکی از چیزهای خوبی که باید به کودک یاد بدهند، قرآن است. رسول خدا فرمودند:

ومَن عَلَّمَهُ القُرآنَ دُعِيَ بِالأبَوَينِ فَيُكسَيانِ حُلَّتَينِ يُضيءُ مِن

ص: 163

نورِهِما وُجوهُ أهلِ الجَنَّةِ؛(1) و هرکس به فرزندش قرآن بیاموزد، پدر و مادر او را می آورند و دو لباس بر تن آنان می کنند که از نور آن دو لباس چهره های بهشتیان نورانی می شود.

ص: 166

همه افراد، این است که هرچه می توانیم عیب های دیگران را بپوشانیم. مثبت گرا باشیم. خوبی ها را ببینیم. گل ها را ببینیم، خارها را نبینیم.

اگر شرایط و موقعیت و استعداد هر کسی را بسنجیم و بر اساس آن از او توقع و انتظار داشته باشیم، بسیاری از گلایه ها و توقع ها کنار می رود. و این یک نکته کلیدی است. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

لَوْ عَلِمَ اَلنَّاسُ كَيْفَ خَلَقَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هَذَا اَلْخَلْقَ لَمْ يَلُمْ أَحَدٌ أَحَداً؛(1) اگر مردم می دانستند که خدای تبارک و تعالی این خلایق را چگونه آفریده است، هیچ کس دیگری را سرزنش نمی کرد.

اگر مردم از رمز و راز آفرینش و خلقت آگاهی پیدا می کردند و میدانستند که خدا به هرکسی یک ظرفیتی و یک استعداد و هوشی داده است و همه یک جور نیستند، و اگر اسرار خلقت را درک می کردند و می فهمیدند که خدا هرکس را چطور خلق کرده است، هیچ کس دیگری را ملامت و سرزنش نمی کرد. ایراد بی جا نمی گرفت.

ایراد به خلقت، ایراد به خلاقیت خداست. در غیر مسائل خلقت و چیزهایی که مربوط به طرف است، اگر عیب و نقصی است، امر به معروف با لطافت و ملایمت و خیرخواهی سر جایش هست، ولی سرزنش و سرکوفت و تحقیر و اهانت کار پسندیده ای نیست.

خطایی و خلافی کرد، او را سرزنش نکنیم، سرکوفت نزنیم، خطای او را افشا نکنیم، جلوی دیگران آبرویش را نبریم. البته در ارتباط با همه باید همین طور باشیم، ولی در خصوص کودکان باید بیشتر به این امر اهمیت بدهیم.

انسان باید حافظ اسرار دیگران باشد. هیچ انسانی فطرتاً دوست ندارد عیب و بدی هایش بروز کند و ظاهر شود.

یکی از رفقا می گفت: بچه ام را به مسافرت برده بودم. سنش کم بود. در ماشین خودش را خیس کرده بود. گفت: وقتی به مقصد رسیدیم، دیدیم خجالت می کشد از روی صندلی بلند شود. گفتم: چرا بلند نمیشوی؟ گفت: آن قدر عرق کرده ام که لباس هایم خیس شده است.

حاضر نبود بگوید من خودم را آلوده کرده ام. با این کار داشت عیوب خود را می پوشاند. خدا هم خیلی دوست دارد که ما هم عیب خودمان و هم عیب خانواده و بچه هایمان و دیگران را بپوشانیم.

عیب یا گناهانشان را پیش دیگران مطرح و افشا کنند کار پسندیده ای است.

اگر کسی که گناهی کرده بیاید در ملأ عام، یا پیش دوستان و رفقایش تعریف کند که ما شراب خوردیم، قمار کردیم، مواد کشیدیم، قبح گناه را از بین می برد و گناه را عادی می کند. و این از اصل گناه بدتر است.

کسی حق ندارد گناه و عیب خود و دیگران را افشا کند. این هنجارشکنی و فحشاست. لذا گفتن گناه خود، یا گناه دیگران از اصل گناه بدتر است. ممکن است کسی در خلوت گناهی انجام بدهد، ولی هیچ کس نفهمد. خودش بداند و خدای خودش. بعد هم توبه کند. خدا این را می بخشد. ولی این که شما می آیی گناه و عیب کسی را مطرح می کنی، در حقیقت آبروی او را پیش دیگران می ریزی. آبروی یک خانواده، یک زن و شوهر، یک جمع و فامیل را می بری. این به مراتب از اصل گناه بدتر است. نقل مجالس می شود.

ما خانواده هایی داشتیم که برخی از افرادشان معتاد بودند، با مشکل و ناهنجاری داشتند، هیچ وقت نگذاشتند افشا شود. و خدا این را دوست دارد. خدا آبرو داری و حفظ اسرار را خیلی دوست دارد؛ چه عیوب کودکان و چه عیوب خانواده و نزدیکان و چه آبروی دیگران. این است که غیبت کردن از گناهان کبیره است و از فحشا هم بالاتر است.

اگر کسی در دوران مجردی خدای نکرده رابطه ای گناه آلود داشته است، نباید افشاد کند که گفتنش از اصل آن گناه به مراتب بدتر است. مفسده اش خیلی زیاد است. چه بسا خانواده را متلاشی کند. اینجا خط قرمز خداست. خدا دوست ندارد ما گناه خودمان، یا گناه دیگری را افشا کنیم.

ص: 170

ناراحت شدند و فرمودند:

مَا أَقْبَحَ بِالرَّجُلِ مِنْكُمْ أَنْ يَأْتِيَ بَعْضَ هَذِهِ اَلْفَوَاحِشِ ثُمَّ يَفْضَحَ نَفْسَهُ عَلَى رُءُوسِ اَلْمَلَإِ، أَ فَلاَ تَابَ فِي بَيْتِهِ، فَوَ اَللَّهِ لَتَوْبَتُهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اَللَّهِ أَفْضَلُ مِنْ إِقَامَتِي عَلَيْهِ اَلْحَدَّ؛(1) چقدر زشت است برای فردی از شما که یکی از این کارهای زشت را انجام دهد و در پی آن خویش را در برابر مردم رسوا سازد! چرا در خانه اش توبه نکرد؟! به خدا سوگند، توبه اش در درون خویش با خدا بالاتر از این است که بر او حد جاری سازم. یعنی اگر پیش من امام هم افشا نمی کرد و آبروی خودش را پیش من و دیگران نمی ریخت و نصف شب توبه می کرد، بهتر و بالاتر از حدی است که من بر او جاری می کنم. نیازی نبود حد زده شود. البته جاری ساختن حد طرف را پاک می کند، ولی توبه کردن اثرش بیشتر از جاری کردن حد است.

تمام حدودها و عذاب های آخرتی و دنیایی مال افشا و باز کردن گناه است. گناه مخفی را خدا می بخشد. حضرت رضا علیه السلام فرمودند: کسی که می آید و گناه خود با دیگران را افشا و علنی می کند، خدا او را خوار و ذلیل می کند. خدا این کار را دوست ندارد.

تا می توانیم مخصوصا جاهایی که هنوز حکمی صادر نشده و صرف اتهام است، درباره افراد و گروهها قضاوتی نکنیم. می گوییم: فلان شخص یا فلان جناح یا گروه اختلاس کرده یا رشوه گرفته، اما هنوز در محکمه ای ثابت نشده است. این جایز نیست.

همه ما نان آبرویمان را می خوریم. اعتمادی که مردم به نظام، به افراد و به مسئولین می کنند مال آبرو است. اگر آبرو نباشد اعتمادی هم نیست. اگر به کسی برخورد کردم که دارد کار خلافی انجام می دهد، آیا جایز است افشا کنم؟ امام صادق علیه السلام فرمودند:

مَنْ رَوَى عَلَى مُؤْمِنٍ رِوَايَةً يُرِيدُ بِهَا شَيْنَهُ وَ هَدْمَ مُرُوءَتِهِ لِيَسْقُطَ مِنْ أَعْيُنِ اَلنَّاسِ أَخْرَجَهُ اَللَّهُ مِنْ وَلاَيَتِهِ إِلَى وَلاَيَةِ اَلشَّيْطَانِ فَلَا یَقْبَلُهُ الشَّیْطَانُ؛(1) کسی که علیه مؤمنی سخنی نقل کند و بخواهد او را بدنام کند و مروت و حیثیت او را خدشه دار کند تا از چشم مردم بیفتد، خداوند او را از دوستی خود به دوستی شیطان براند و شیطان هم او را نپذیرد.

اگر کسی رد مؤمنی را بگیرد تا عیبی از او در بیاورد و پرونده ای برای او بسازد و در رسانه افشا کند و آبرویش را از بین ببرد، از ولایت خداوند خارج می شود. تا جایی که حتی شیطان هم حاضر به پذیرش او نیست.

سازمان های اطلاعاتی مواظب باشند در حریم خصوصی افراد وارد نشوند. جاهایی که مربوط به عموم مردم است اشکالی ندارد، ولی حریم خصوصی منطقه ممنوعه است. اگر ما بخواهیم در حریم خصوصی افراد وارد

ص: 173

شویم و از کسی چیزی ضبط کنیم که بعد بخواهیم افشا کنیم، اینها حرام است، اما مسائلی که مربوط به نظام است حسابش جداست.

امام صادق علیه السلام فرمودند: اگر کسی علیه یک مؤمن چیزی نقل و افشا کند و مقصودش این باشد که مروت او را در هم بکوبد و جوانمردی اش را زیر سؤال ببرد، از ولایت خدا خارج می شود. یعنی خدایی که مربی و معلم و ولی ماست و ما را از ظلمات به نور می برد، ما را از تحت ولایتش خارج می کند. می گوید: این بنده را از ولایت ما اخراج کنید.

مرحوم آیت الله بهاء الدینی می فرمودند: چیزی بدتر از این نیست که خدا بگوید من تو را به خودت واگذار کردم. من خدای تو نیستم. یعنی مربی گری را در حق تو انجام نمیدهم. این از هر عذابی بدتر است. از آن بدتر که شیطان هم قبولش نمی کند. می گوید: تو به درد من هم نمی خوری. کسی که خدا بیرونش کرده است، من هم قبولش نمی کنم. این قدر بد است! خیلی باید مواظب باشیم.

اگر گناهی از آنان سرزده از تو پوشیده میدارم که پیش تو نیز رسوا نشوند.

خدای متعال در قیامت بنده اش را می طلبد و می گوید: فلان کار را کردی. یادت هست؟ می گوید: بله، قبول دارم. خدا می گوید: این ها را تبدیل به حسنه کنید و پرونده اش را برگردانید.

إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا؛(1)مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدل می کند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است!

خدا به سیئات این مؤمن خطاب می کند که همه به حسنه تبدیل شوید. در روز قیامت این پرونده وقتی به حسنه تبدیل می شود پخش می شود. می گویند این بنده هیچ گناهی ندارد. چه بنده خوبی است! خدا این قدر می پوشاند.

خدا می گوید: من هم کنار می روم و پرونده را دست خودت میدهم. خودت نامه عملت را در خلوت بخوان، ببین چه کاره بوده ای. می گوید: من تو را قبول دارم. مثل یک تاجری که شاگردی آورده و این قدر حساب و کتاب کرده که امین شده است. می گوید: خودت برو بردار، خودت بخر، خودت حساب کن، خودت کم و کسر کن. من خودت را قبول دارم. خواستی اضافه برداری، اختیار دست خود توست.

آیه عجیبی است. می گوید: من تو را برای حسابرسی قبول دارم. منتها مهم این است که این طور جاها بگوییم: خدایا، قبول داریم. بد کردیم، ولی به بدیهای ما نگاه نکن، به لطف و کرم و فضلت به ما نگاه کن. با عدلت با ما رفتار نکن، از خدا بخواهیم ببخشد و خدا هم قطعا می بخشد و عفو می کند.

این ستاریت به مراتب باید در مورد فرزندان اتفاق بیفتد؛ باید این حس را به آنها بدهیم که احساس شخصیت کنند.

پوشاندن عیب را خدا خیلی دوست دارد. کفاره گناه یعنی پوشاندن آن.«اللهم اغفر» که می گوییم، یعنی خدایا، بپوشان. وقتی پوشاند، علامت این است که بخشیده است.

ولی اگر بنده ای مشغول گناه و معصیت شود، خدا به فرشته ای می گوید: پارچه ای بیندازید که تمثال او را که مشغول گناه است نبینند، مبادا ملائکه به او نفرین کنند. خدای متعال حتی در آسمانها از چشم ملائکه هم می پوشاند. عجب خدایی است که نمی خواهد آبروی بنده اش برود و می پوشاند. چقدر خوب است ما این خدا را پرستش کنیم، عبدش باشیم، اطاعتش کنیم. در تعبیر زیبایی در دعای ابوحمزه ثمالی می خوانیم:

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یحْلُمُ عَنِّی حَتَّى كَأَنِّی لَا ذَنْبَ لِی فَرَبِّی أَحْمَدُ شَی ءٍ عِنْدِی وَ أَحَقُّ بِحَمْدِی ؛(1)و سپاس خدای را که از خطا و گناهانم حلم و بردباری کرد، چنان که گویی گناهی از من سر نزده است. پس خدای من پیش من محبوب ترین موجود است و او بیش از همه عالم به حمد و ستایش من سزاوار است.

عیب های فرزند خود را که می پوشانیم، شخصیتش بزرگ می شود. عیبهایش را بپوشانیم و خوبی هایش را بگوییم.

خداوند کسی است که زیبایی ها را آشکار و زشتی ها را می پوشاند. « يَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِيلَ وَ سَتَرَ الْقَبِيحَ». خدای بزرگ دوست دارد که زیبایی ها و خوبی های بچه ها و همسرت آشکار شود. از آنها تشکر کنی. بگویی: چه همسر خوبی دارم، با وفاست، آشپزی و خیاطی اش خوب است، اخلاقش خوب است، سعی کنیم خوبی ها را بزرگ کنیم.

گناهانی که شخصی، آبرویی و ناموسی است. اما کسی که مملکت را می چاپد و جنایات عظیم را انجام می دهد، باید اقرار کند و حقوق مردم را بدهد. بحثهایی که معمولا به آبروی افراد، مسائل ناموسی و روابط و گناهان پنهانی مربوط است، خدا دوست ندارد افشا شود. حضرت امیر علیه السلام در تعبیری عجیب می فرمایند:

لَوْ تَکاشَفْتُمْ مَا تَدَافَنْتُم؛(1) اگر پرده ها کنار برود، کسی را دفن نمی کنید.

ما زیر چتر ستاریت و پوشش خدا زندگی می کنیم. خدا ستاریت را خیلی دوست دارد. چه عیب و گناه خودمان باشد، و یا عیب و گناه دیگران. حتی در ادای حق الناس هم باید مراقب باشیم. آبروی خودمان را نبریم. ادای حق دیگران واجب است، ولی می توانیم حقوق طرف را غیر مستقیم ادا کنیم. مثلا اگر حق مالی است به حسابش بریزیم. اگر حق آبرویی است برای او استغفار کنیم، به نیابت او صدقه بدهیم یا کارهای خیر انجام دهیم.

ص: 178

ص: 180

منم که شهرۀ شهرم به عشق ورزیدن *** منم که دیده نیالوده ام به بد دیدن

افرادی که بد می بینند، فقط عیب ها و نقایص و کمبودها را می بینند، چشم دلشان معیوب است. زیبانگری بحث زیبایی است. خیلی به انسان آرامش میدهد. خوشبین بودن و خوبی ها را دیدن و خوبی ها را بزرگ جلوه دادن، به انسان آرامش می دهد و شکر گزاری انسان را زیاد می کند.

حافظ می گوید: من کسی هستم که همه را حسن و خوبی می بینم. چشمم را معیوب و خراب نمی کنم که همیشه زشتی ها و پلیدی ها و عیب ها را ببینم.

یعنی از بی ادبی ها و بدی های دیگران نسبت به او چشم پوشی می کند. طوری رفتار می کند که گویا اصلا از آن بی اطلاع است.

خیلی جاها غفلت چیز خوبی است. بزرگی می فرمودند: جهنم هم یک نعمتی است. خدا خلق کرده است که خیلی ها را پاک و تأدیب کند. جهل هم یک سایه ای از علم و نور در آن افتاده است وگرنه خدا آن را خلق نمی کرد. خدا شر محض خلق نمی کند. غفلت و جهل یک جاهایی خیلی خوب است

یکی از جاهایی که جهل و فراموشی خیلی خوب است، فراموش کردن مصیبت است. کسی داغ جوان دیده، اگر فراموش نکند، زندگی اش نابود می شود. البته مصائب اهل بیت علیهم السلام از شعائر دین ماست. آن استثناست. فرموده اند: اگر کسی داغ عزیزی را دیده است، بعد از سه روز یاد آوری نکنید. بنابر این، فراموشی مصائب خودش به ما آرامش می دهد.

از دیگر جاهایی که فراموش کردن آن مطلوب و پسندیده است، این است که هرچه بتوانیم عیوب و بدی های دیگران در حق خود را فراموش کنیم. امیر المؤمنین علیه السلام می فرمایند: از بهترین اعمال یک انسان با شخصیت و بزرگوار این است که می داند و طوری رفتار می کند که انگار نمی داند. انگار نه انگار که اتفاقی افتاده است. می فرمایند:

وَ لَقَدْ اَمُرُّ عَلَي اللئيمِ يَسُبُّنِي *** فَمَضَيتُ ثَمَّةَ قُلْتُ لا يَعْنِيني

می فرماید: من در کوچه عبور می کردم. به یک آدم پست نادان جاهل برخورد کردم. شروع کرد به من فحش دادن. دقیقا هم به من فحش میداد، ولی من گفتم: بی خیال. انگار به من نمی گوید. با من نیست.

ص: 183

این است که ما نباید بدی های دیگران را برای خودمان بزرگ جلوه دهیم. رنجش به خودمان راه ندهیم. باید آنها را محو و فراموش کنیم.

است. همیشه در همه کارها حرکتی می کنیم، ولی جذبه و کشش و برکت باید از طرف محبوب باشد. ما حرکت کوچکی می کنیم. اوست که باید بار را به مقصد برساند و ما را کمک کند. اول و وسط و آخر کار کشش و لطف و جذبه الهی است. مهم این است که خدا ما را بکشاند و ببرد. ما هم خودمان را در معرض قرار بدهیم.

گر می برندت واصلی *** گر می روی بی حاصلی

خواستگاری می رویم، این دختر خانم یا آقا پسر خوبی های زیادی دارد، فقط بینی اش کمی بزرگ است. روی همان زوم می کنیم. این نگرش بدی است.

منشأ دعواها، نزاع ها و جدایی ها و اختلاف ها زوم کردن روی عیب ها و نقص ها و کمبودهاست. حتی وقتی که با خدا دعوایمان می شود، علتش همین است. قسمت پر لیوان را نمی بینیم. قسمت خالی را می بینیم. این همه خدا به ما نعمت داده، صدها بیماری را از ما دور کرده، یک بیماری داریم، نود و نه تای دیگر را نداریم. برای آن نود و نه تا که نداریم الحمدلله نمی گوییم. برای این یکی گله و شکایت می کنیم. تازه در همان یکی هم خیر و برکت خوابیده است؛ چون خدا عطایش عطاست، منع اش هم عطاست.

اگر به دنبال عیب دیگران باشیم، رابطه ها به هم می خورد. ولی اگر به دنبال خوبی ها باشیم، الفت و صمیمیت ایجاد می شود.

شیرین است، هم غذاست، و هم درمان دردهاست.

مؤمن زیبانگر است. چیزی هم که از او صادر می شود، تمیز و پاکیزه است. مؤمن شیرینی را دوست دارد. خودش هم شیرین است، فعل و کار و صفاتش هم شیرین است. نگاه و برخوردش هم شیرین است. علامت دوستان و شیعیان اهل بیت علیهم السلام همین است. تشبیه به زنبور عسل شده اند. امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:

إِنَّمَا مَثَلُ شِيعَتِنَا مَثَلُ اَلنَّحْلَةِ؛(1) مثل شیعیان ما، مثل زنبور عسل است.

این نیست که همیشه دست روی خارها بگذاریم و خارها را تعریف کنیم. هنر این است که زیبایی ها را ببینیم. گل را بینیم. هنر این است که از خارها گل بسازیم. از همان زشتی ها هم یک حسن و زیبایی در بیاوریم.

البته این بستگی به نوع نگاه ما دارد و این که چقدر روی خودمان کار کردیم. خیلی باید بزرگ شویم تا به این نوع نگاه برسیم. این دید یک دید خدایی است. اگر به دید خدایی نگاه کنیم، انس و معرفت و فهم و درک ما بیشتر شود. اگر زیبا نگاه کنیم. همه عالم زیبا می شود. همه انسانها زیبا می شوند. خدا در زشت ترین افراد هم زیبایی هایی قرار داده است.

بسیاری فکر می کنند که فقط جمال ظاهری حضرت یوسف علیه السلام مهم و زیبا بوده است. در حالی که ده ها برابر آن صفات و اخلاق او، روح و معنویت و درون او جاذبه و زیبایی داشته است. زیبایی های درون او بود که حضرت یوسف را یوسف کرد.

را آزاد کند. آنها هم که گرفتار هستند، موفق به توبه شوند. می گویند: حضرت یوسف نوشت: زندان مثل این است که زنده ای را در قبر بگذارند. اگر به ما بگویند یک سال حق نداری از خانه خودت بیرون بیایی، از ناراحتی دغ می کنیم، هرچند همه امکانات را هم به ما بدهند، سخت و دلگیر است.

حضرت یوسف هجده سال گوشه زندان بود. از زندان بیرون آمد. بعد از اینکه ایشان عزیز مصر شد، برادرها به قحطی و مشکلات افتادند. آمدند و از حضرت یوسف آذوقه گرفتند. بعد کم کم حضرت یوسف بنیامین را نزدیک خودش نگه داشت. بعد سر فرصت خودش را معرفی کرد که من یوسف هستم. آنها هم جا خوردند. خیلی تعجب کردند.

به حضرت یوسف گفتند: ما از شرم و خجالت داریم از بین می رویم. ما این همه به شما بدی کردیم شما این قدر کریمانه برخورد می کنید. برادرهایی که حسود بودند، نسبت دزدی به حضرت یوسف دادند. ایشان را در چاه انداختند، شکنجه دادند، اما حضرت یوسف به آنها گفت: شما بر من منت دارید. از بدترین کارها و بدترین برادرها یک زیبایی در می آورد. گفت شما به من منت دارید. شما حق به گردن من دارید.

واقعا اینها چه انسانی هایی بوده اند! خدا چه عزیزانی تربیت کرده است! چقدر کریم و بزرگوار!نود و نه اشکال و بدی در کار برادرها بود، ولی یک حسنی برای آن تراشید که شما آبروی مرا خریدید. قبل از این که شما به مصر بیایید کسی مرا نمیشناخت. همه فکر می کردند من یک برده هستم که به اینجا رسیده ام.

الآن من افتخار می کنم که شما برادر من هستید. من فرزند یعقوب هستم. نسب ما به حضرت ابراهیم پیغمبر می رسد. شما به من منت دارید. نه تنها

ص: 190

بدی هایشان را ندید، خوبی هایشان را دید و از آنها تشکر کرد. اگر ما این طور رفتار کنیم، جهان چقدر زیبا می شودا

زلیخا واقعا در حق حضرت یوسف جفا کرد. او را دعوت به گناه کرد. او را در خلوت برد تا آلوده کند. بعد تهمت ناروا به او زد. باعث شد هجده سال زندانی شود. اکنون که حضرت یوسف به قدرت و عزت رسیده، آیا نمی تواند بدی های زلیخا را نگاه کند؟ این خانم هم الآن کور و زمین گیر شده و هزار و یک عیب دارد. ولی حسنش را دید. دید هنوز یوسف را دوست دارد. در عشق و محبت خود استقامت دارد.

حضرت عیسی علیه السلام داشتند با اصحاب و حواریون از جایی عبور می کردند. به لاشه سگی رسیدند که متعفن شده و کرم به بدنش افتاده بود. بوی بد میداد. خیلی مشمئز کننده بود. همه بینی شان را گرفتند و چهره در هم کشیدند و گفتند: «مَا أَنْتَنَ رِيحَ اَلْكَلْبِ؛ این مردار سگ چه بوی بدی می دهد!» حضرت عیسی علیه السلام فرمودند: «ما أشَدَّ بَياضَ أسنانِهِ؛(1) چقدر دندان هایش سفید است.»

این نگاه خیلی زیباست. ما اگر همسرمان را به این دید نگاه کنیم؛ اگر ده بدی دارد و یک خوبی، فقط خوبی اش را نگاه کنیم، اگر بچه هایمان را هم همین طور، دوستانمان را هم همین طور نگاه کنیم، آرامش فراوانی به اطرافیانمان القا می کنیم و خودمان هم از آن بهره مند می شویم.

گفت: «پدر، این تعبیر خوابی است که قبلا دیدم؛ پروردگارم آن را حق قرار داد، و او به من نیکی کرد؛ هنگامی که مرا از زندان بیرون آورد، و شما را از آن بیابان (به اینجا) آورد، بعد از آن که شیطان، میان من و برادرانم فساد کرد. پروردگارم نسبت به آنچه می خواهد و (شایسته می داند)، صاحب لطف است؛ چرا که او دانا و حکیم است.

می گوید: خدا به من خیلی خوبی کرد. مرا از زندان در آورد و عزیز مصرم کرد. شما را هم از بیابان و قحطی آورد و به من رساند. این چه نعمت بزرگی است. این همه محبت و لطف را خدا در حق من کرد، بعد از این که شیطان بین من و برادرها کدورت و دشمنی ایجاد کرد. یعنی در وجود و ذات برادرهای من بدی نبود. خیلی جالب است. نسبت بدی را به شیطان می دهد. نمی گوید برادرها بد کردند.

«إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِما يَشاءُ؛» کارهای خدا همه اش لطیف و زیباست. اگر ما به چشم خدایی و لطافت الهی نگاه کنیم، همه اش قشنگ و زیباست.

«إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ»، خدای مهربان هم علیم است و هم حکیم. ان شاء الله به عالم و خلقت به دید خدایی نگاه کنیم و زیبانگر باشیم.

عَلَى مَا خَوَّلْتَنِی؛(1) و شکر و سپاس مرا برای خود بر آنچه از من باز داشته ای، از شکرم تو را بر آنچه به من بخشیده ای کامل تر قرار ده!

خدا حکیم و لطیف است. آنچه را به ما نداده، صلاحمان در آن بوده است. و اگر آن را از ما باز نمی داشت، به ما زیان می رسید و تباه می گشتیم. بنابراین، آنجایی هم که چیزی نمی دهد، بیشتر می خواهد لطف کند. یعنی در بدی ها و جهنم را به روی ما می بندد. اما ما فکر می کنیم حاجت ما برآورده نشده است.

در بلاهایی هم که از سوی خداوند برای ما مقدر شده است، لطف و عطا نهفته است. امام عسکری علیه السلام می فرماید:

ما مِن بَلِيّةٍ إلاّ و للّه ِ فيها نِعمَةٌ تُحيطُ بِه؛(2) هیچ بلایی نیست مگراین که نعمتی و لطفی آن را احاطه کرده است.

ظاهرش تلخ است، ولی باطنش شیرین است. کسی را که عمل جراحی می کنند و عده ای از بدن او بر می دارند، درد و هول و زحمت دارد. فشار و استرس دارد. ولی یک غده سرطانی از وجودش بیرون می آید، چیزی که می توانست او را از پا در آورد. پس در همین هم لطف خوابیده است.

يَا اللَّهُ الْمَحْمُودُ فِي كُلِّ فِعَالِهِ ؛(3) ای خدایی که در همه کارها محمودی!

هیچ عنان کار نه در دست مصلحت بین است *** عنان به دست قضا ده که مصلحت این است

امام صادق علیه السلام فرمودند:

إِنَّ اللّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یَفْعَلُ لِعِبَادِهِ إِلَّا الْأَصْلَحَ لَهُمْ وَلا یَظْلِمُ

ص: 194

النَّاسَ شَیْئاً وَ لَکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُون؛(1) به درستی که خدای تبارک و تعالی با بندگان خود مگر آنچه را که برای ایشان اصلح باشد نمی کند. و بر مردم هیچ ستم نمی کند، و لیکن مردم بر

نفس های خود ستم می کنند.

خدای مهربان با افراد کاری را انجام نمی دهد، مگر آن چیزی که برای آنان اصلح و بهتر و برتر است. اگر می خواهیم بچه هایمان رشد کنند، عیوبشان را بپوشانیم. عیب هایشان را بزرگ نکنیم. خوبی هایشان را ببینیم و بزرگ جلوه بدهیم. این نگاه را هم به آنها القا کنیم که زیبانگر باشند.

تمام بدی ها در یک صندوقی است و کلیدی که صندوق بدی ها را باز می کند شراب است. و دروغ از شراب بدتر است. واقعا دروغ چیزی بدی است. یکی از آفات بزرگ جامعه ما دروغ است. بر اساس روایات از دروغ بوی تعفنی به آسمان بلند می شود که هفتاد هزار فرشته دروغگو را لعنت می کنند.(1)

یکی از بزرگان می فرمودند: من چند جلسه درباره دروغ صحبت کردم که چقدر بد است. کلید همه بدی ها و جهنم است. خلاصه خیلی روی دروغ بحث کردیم. وقتی آمدیم دروغ را باز کنیم، ببینیم چیست تا آن را از بین ببریم، دیدیم دروغ چیزی است که واقعیت ندارد.

گفتیم بیاییم به جای دروغ روی صداقت کار کنیم. صداقت که بیاید دروغ را محو می کند. روی خوبی ها مانور بدهیم. اگر وجود نورانی شد، جایی برای ظلمت باقی نمی ماند. بعضی روی بدی ها کار می کنند و بعضی روی خوبی ها. امام صادق علیه السلام فرمودند:

نَحْنُ اَصْلُ كُلِّ خَيْرٍ، ؛(2) ما اهل بیت ریشه تمام خوبی ها هستیم.

اگر روی خوبی ها کار کنی، بدی ها از بین می رود و محو و نابود می شود. علم که آمد جهل می رود. حیات که آمد موت می رود. و این نکته بسیار قشنگی است. دروغ یعنی چیزی که واقعیت ندارد. روی چیزی که واقعیت ندارد کار نکنیم. بیاییم روی صداقت کار کنیم. اگر صداقت را بزرگ کنیم، دروغ از بین می رود.

ص: 196

ص: 198

إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛(1)صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت میدارند!

آدم هایی که در برابر ابتلا می گویند الحمد لله، و شکر و صبر می کنند و میانه شان را با خدا به هم نمی زنند، اجرشان بی حساب است. بعضی با یک پیشامد می گویند نماز نمی خوانیم، با خدا قهریم. می گوید: چند بار دعا کردم اجابت نشده است؛ دیگر با خدا حرف نمی زنم. ظرفیت اینها خیلی کوچک است.

اما افرادی که هرچه خدا بارشان می کند، می گویند: خدایا، ممنون، شکر، الحمد لله، ما تحمل می کنیم، روی دل ما از شما برنمی گردد، خدا به آنها می گوید: من چک سفید امضا در دنیا و آخرت به تو میدهم.

آیات قرآن که در باره بهشت است و به بیان حور و درجات بهشتی پرداخته است، همه برای تشویق است.

وَلَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ؛(2)و گوشت پرنده از هر نوع که مایل باشند!

یُطَافُ عَلَیْهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأَکْوَابٍ وَفِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَأَنْتُمْ فِیهَا خَالِدُونَ؛(3) ظرف ها (ی غذا) و جام های طلائی (شراب طهور) را گرداگرد آنها می گردانند؛ و در آن (بهشت) آنچه دل ها می خواهد و چشم ها از آن لذت می برد موجود است و شما همیشه در آن خواهید ماند.

خدا ما را بهشت می برد. به خودمان و اعمالمان تکیه نکنیم، بلکه به فضل و رحمت خدا تکیه کنیم. البته توسل به اهل بیت علیهم السلام و عمل خوب هم باید داشته باشیم.

بعضی ها از همین جا کانال می زنند و به بهشت می روند. حضرت امیر علیه السلام می فرمایند:

وَإِنِّی لَمِنْ قَوْمٍ... قُلُوبُهُمْ فِی الْجِنَانِ، وَ أَجْسَادُهُمْ فِی الْعَمَلِ؛(1) من از گروهی هستم که قلبهایشان در بهشت، و پیکرهایشان سرگرم اعمال پسندیده است.

یعنی روحم در بهشت است، ولی بدنم در دنیاست. در بهشت به هر چیزی که اشتها داری و به هر چیزی که تمایل پیدا می کنی حاضر است. خیلی دایره اش وسیع است؛ یعنی هر چیزی که به ذهن و قلبت خطور می کند.

این جایگاه اهل بهشت است. آنهایی که واقعا مؤمن هستند و وارد بهشت می شوند، هر چیزی که تمایل داشته باشد فی الفور برایشان حاضر می شود. مثلا پرنده ای در هوا پرواز می کند، تمایل به آن پیدا می کند، فورا بریان شده جلویش آماده است. نه نیاز به صیدی دارد، و نه زحمت و درد سر دارد.

اگر اینجا واقعاً عمل کردیم و تسلیم بودیم و به فضل خدا متکی بودیم، خدا آنجا جبران می کند. از هر چه که چشمتان لذت می برد و خوشش می آید، و به هر چیزی تمایل پیدا کنید، حاضر و آماده است.

بهشتیان می آید، اجازه ورود می گیرد، به آنان سلام می کند و نامه ای از سوی خداوند به آنان می دهد که در آن نامه به هر انسانی این گونه خطاب شده است:

مِن الْحَیِّ الْقَیُّومِ الَّذِی لایَموتُ إِلَی الْحَیِّ الْقَیُّومِ الَّذِی لایَموتُ؛(1) این نامه از سوی حی قیومی است که نمی میرد، به سوی حق قیومی که نمی میرد.

أَمّا بَعْدُ، فَإِنّی أَقُولُ لِلْشَیءِ کُنْ فَیَکُونُ وَ قَدْ جَعَلْتُکَ تَقُولُ لِلشَّیءِ کُنْ فَیَکُونُ؛ اما بعد؛ به درستی که من به چیزی میگویم باش و آن موجود می شود. و امروز تو را به گونه ای قرار

دادم که به چیزی می گویی باش، و آن موجود می شود. آن گاه فرمودند:

فَلا یَقُولُ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ لِشَئٍ کُنْ اِلّا وَ یَکُونُ؛(2) بنابراین، کسی از اهل بهشت به چیزی نمی گوید باش، جز اینکه موجود می شود.

می فرماید: از طرف خدایی که حی لایموت است، به کسی که حی لا یموت است. یعنی در آنجا خستگی و خواب نیست. فضولات و دفع نیست. کسالت نیست. دردسر و ناراحتی نیست.

اینجا اگر هوا کمی گرم و سرد شود، اذیت می شویم، اما آنجا اعتدال کامل است. جالب این است که در دنیا گاهی دلمان می خواهد بخوریم، ولی سیر شده ایم، یا توانایی نداریم بخوریم. اما آنجا این طور نیست. اگر ده ساعت هم

ص: 202

بخواهی بخوری، بستگی به میل و اشتهای شما دارد. اگر میل داری بخوری، آن ظرفیت در تو ایجاد می شود که تا هر وقت که بخواهی میخوری. اگر میل به نخوردن پیدا کنی، نمیخوری. اشتهایت می رود. همه چیز بر وفق مراد است.

ببندیم و ویژگی های بهشت را مد نظر داشته باشیم، خلأهای اینجا اصلا به چشم نمی آید.

ببین خدا چقدر لطف دارد! چقدر تشویق اهمیت دارد. تشویق به جاو درست، چه عملی، چه لفظی و نوشتاری و گفتاری، بسیار اثر دارد و به انسان نیرو می دهد.

خوبی ها را که بزرگ کردیم، بدی ها هم از بین می رود. امیدواریم پدر و مادرها فرزندانشان را به کارهای خوب تشویق کنند. آنان را تحسین و تکریم کنند. زن و شوهر یکدیگر را تشویق و تحسین کنند؛ که این تشویق ها بسیار انرژی میدهد و خستگی را برطرف می کند.

اِحْتَفِظْ بِهَذَا اَلْقَمِيصِ فَقَدْ صَلَّيْتُ فِيهِ أَلْفَ لَيْلَةٍ أَلْفَ رَكْعَةٍ وَ خَتَمْتُ فِيهِ اَلْقُرْآنَ أَلْفَ خَتْمَةٍ اَلْحَدِيثَ ؛(1) این پیراهن را حفظ کن که من هزار شب، هر شب هزار رکعت نماز در آن خوانده ام و هزار ختم قرآن در آن کرده ام.

ما افتخار می کنیم که یک نخ پیراهن امام معصوم علیه السلام کفن ما و همراه ما باشد. امید به رحمت خدا در ما جلب می شود. حضرت پول فراوانی هم به ایشان دادند و اشعارش را تعریف و تصدیق کردند.

چیز مادی است و در مقابل چیزی که به فرزند من یاد داده این ناچیز است. بعد این اشعار را خواندند:

إِذَا جَادَتِ الدُّنيَا عَلَيْكَ فَجُدْ بِهَا *** عَلَى النَّاسِ طُرّاً قَبْلَ أَنْ تَتَفلَّتْ

فَلَا الجُودُ يُفْنِيهَا إِذَا هِيَ أقْبَلَتْ *** وَ لَا الْبُخْلُ يُبْقِيهَا إِذَا مَا تَوَلَّتْ

هنگامی که دنیا به تو بخشش کرد، تو نیز به همه مردم ببخش قبل از این که رها کند و تمام شود.

هنگامی که مال دنیا به انسان روی آورد، جود و بخشش آن را فانی نمی کند و هنگامی که از انسان روی گرداند، بخل به آن بقا نمی بخشد.

اگر در دنیا به رویت باز است که با ریخت و پاش و بخشش کم نمی شود. اگر هم در دنیا به روی تو بسته شده، بخل، فقر شما را از بین نمی برد. پس در هر حال اهل سخاوت باش.

جماعت می کردند، بعضی ها منبر می رفتند، روضه خوانی و مداحی می کردند. من هم از آنان الگو برداری می کردم.

آن موقع ملا مکتبی بود. رفتم پیش یک ملایی و پولی دادم و گفتم: یک حدیث و چند شعر و یک روضه کوتاه برای من بنویس. آمدم مسجد و از پدرم اجازه گرفتم. شاید چهار پنج ساله بودم. اینها را حفظ کرده بودم. بعد از نماز پدرم به منبر رفتم. اتفاقا آن روز یکی از علمای بزرگ هم به مسجد پدر آمده بود. یک منبر پاکیزه چند دقیقه ای رفتم. جالب و جذاب بود.

آن عالم برجسته در جمع بلند شد و مرا خیلی تشویق کرد. آنقدر تشویق او در من اثر کرد که از من یک محمد تقی سخنران واعظ ساخت. اگر نگوییم بی نظیر، کم نظیر بود. قبل از انقلاب ایشان به هر شهری می رفتند، همه شهر تعطیل می شد. بلندگوی اسلام شده بود. این بر اثر تشویق یک عالم ربانی بود که این استعداد و ذوق را در ایشان دید و او را با این تشویق بارور کرد.

دیگر بروی. گفتم: چه دوست داری؟ گفت: اجازه بده من برایت استخاره کنم. استخاره کرد، اشتغال به درس حوزه و طلبگی خوب آمد.

گفت: من دوست دارم بروی درس طلبگی بخوانی. گفتم: چشم، چون شما دوست داری می روم. به حوزه رفتم، ولی آن چیزی که در ما خیلی شوق ایجاد کرد و ما را حرکت داد، برخوردی بود که مرحوم شیخ ابوالقاسم قمی با ما کرد.

کند و مرجع باشد، همه چیزش را فدا کرد. حتی حاضر شد بیاید پای درس ایشان بنشیند.

بارفروشی مسن بود دارد سیب زمینی و پیاز خالی می کند، اما زورش نمی رسد. ایشان با این که اول عالم قم بود، با آن عظمت و مقام خم شد و سر گونی سیب زمینی و پیاز را گرفت و به او کمک کرد. گفتند: در شأن شما نیست. شما آیت الله و مرجعی! می فرمودند: نه، این سید است، پیر مرد است، من میخواهم پیش جدش حقی پیدا کنم تا جدش از من شفاعت کند.

آن موقع آب انبار بود. سی چهل پله میرفتند پایین تا آبی برای آشامیدن بیاورند. ایشان با این که این همه مرید و شاگرد داشت، خودش از آب انبار پایین می رفت و آب می آورد. گاهی که خیلی اصرار می کردند، کوزه را میداد، ولی مواقعی که می خواست کوزه مادرش را آب کند، خودش انجام میداد.

وقتی به قصابی می رفت، اگر قصاب گوشت لخم خوب را می خواسته بدهد، ایشان قبول نمی کرد می گفت: شما گوشت لخم خوب را به من می دهی و باقیمانده و چربی هایش را به آدم های بیچاره میدهی. نه، هر جوری که با همه رفتار می کنی با من هم رفتار کن.

رفتار فوق العاده ای داشته است. خدا را باور کرده بود. رفتار او روی همه افراد، به خصوص مرحوم آیت الله بهاء الدینی خیلی تأثیر گذار بوده است. مرحوم آیت الله بهاء الدینی از ایشان انرژی می گرفتند.

فرزند. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

أَكْرِمُوا أَوْلاَدَكُمْ وَ أَحْسِنُوا أَدَبَهُمْ؛(1) فرزندانتان را گرامی بدارید و آنان را نیکو ادب کنید.

برای بچه ها شخصیت و بها قائل شوید. جا باز کنید. اینها را به مجلس جا ندهید. اگر بچه ها به مسجد می آیند، یک جایگاه خاصی برای آنها قائل شوید. این آینده شان را می سازد. می فرمودند: تشویق های ایشان ما را از این رو به آن رو می کرد.

تشویق واقعا اثر دارد. معجزه می کند. در برابر آن، سرکوفت زدن، سرزنش کردن است. این که بگوییم عرضه نداری، به درد نمیخوری، طرف را مأیوس و نا امید می کند و از بین می رود.

گاهی به نماز آیت الله بهاء الدینی می رفتیم و مؤذنشان نمی آمد. بنده بلند می شدم و اذان می گفتم. افتخار داشتم اذان بگویم. متأسفانه الآن در مساجد گاهی نوار می گذارند. این خوب نیست، اذان باید زنده باشد. این که ما بچه طلبه بودیم خیلی ما را تشویق می کردند. می فرمودند: اذان شما به اندازه چهل تا اذان به من روحیه می دهد. من هم ذوق زده می شدم.

شب های جمعه ایشان درس اخلاق داشتند. بعضی مواقع بر اثر بیماری و کهولت سن حال نداشتند درس اخلاق بگویند. به بنده می فرمودند: حدیث کسا بخوانید. ما هم در محضر ایشان مقید بودیم با توجه بخوانیم. حضور قلب ما بیشتر بود. لطف و عنایت ایشان بود. یک شب ما حدیث کسا خواندیم، این قدر ایشان خوشش آمد که یک انگشتر عقیقی که اسم پنج تن روی آن نوشته شده بود برای من آوردند. جلوی جمع انگشتر را در آوردند و به بنده مرحمت کردند که تشویق کنند. تشویق واقعا موثر است.

ص: 213

ص: 215

ص: 216

لَا تَصْحَبِ الشَّرِیرَ فَانَّ طَبعَکَ یَسْرِقُ مِنْ طَبْعِهِ شَرّاً وَ أَنْتَ لاَ تَعْلَمُ؛(1) با انسان بد هم نشین نشو که بدون این که متوجه شوی طبیعت تو از طبیعت او بدی را می رباید.

طبع و وجود و شاکلة ما از طبیعت و سیره آن کسی که با او هم نشین هستیم، بدون این که متوجه شویم ربایش دارد. یعنی مثل آهن ربا صفات او را می رباید.

سرفه می کند. کم کم با بوی سیگار آشنا می شود و به او تعارف می کنند و پس از چندی از او یک سیگاری حرفه ای ساخته می شود.

البته ممکن است مواردی هم این طور نشده باشد، ولی نوع این طور است، مگر کسی که خیلی قرص و محکم باشد، که خیلی کم پیش می آید. حداقل این است که فضا فضای آلوده ای است. اگر سیگار هم به لبش نگذارد، دودهای سیگار به مشامش می رسد.

بگردیم و برایش رفقایی در فامیل، در هم کلاسی ها پیدا کنیم. بگوییم: بیا با بچه ما دوست شو. با هم باشید. گاهی پدر و مادر و معلم روی این بچه کار کردند و اثر نکرده است. ولی اگر چهار تا دوست خوب آمدند و با او گرم گرفتند، فضایش را عوض می کنند.

اگر کسی دل طرف را جذب کرد، راه میانبر را رفته است. محبت راه میانبر است و انسان را زیر و رو می کند. بچه ای که در جمع تنبل ها قرار گرفته و پرخاشگر و بداخلاق است، خودش را با آنها مقایسه می کند. نمراتش را با آنان مقایسه می کند. اگر در میان بچه هایی که نمره پنج و شش می آورند نمره ده بگیرد، خودش را یک انسان موفق می داند. اما در گردونه رفقایی که خوش اخلاق اند، خوب درس می خوانند، اگر نمره پانزده هم بیاورد، می گوید: نمره همه بیست و نوزده است، من خجالت می کشم. حالت رقابت و مسابقه پیدا می کند. این رفاقت سازندگی خیلی عجیبی دارد.

پدر مرحوم آقای دولابی مالک دولاب و از افراد خیر و بزرگوار بودند. علمای برجسته ای همانند مرحوم آیت الله شاه آبادی، مرحوم آیت الله بافقی، مرحوم آیت الله شیخ غلامعلی قمی و بزرگان دیگری را دعوت می کردند. می آمدند آنجا و مرحوم آقای دولابی با آنان محشور بودند. می فرمودند: اینها در روحیه و زندگی ما بسیار تأثیرگذار بودند.

طبیعت انسان سرقت می کند، خوب یا بد. بده و بستان خود کار است. شما متوجه نمی شوید.

مرحوم آقای دولابی همیشه می فرمودند: شما اگر درس فلانی می روید، خودش را تماشا کنید. از سلمان و ابوذر حدیث کم داریم؛ چون محو خود شخصیت می شدند. این قدر محو خود حضرت می شدند که خیلی سؤال نمی کردند. هرچه لازم بود حضرت به آنها القا می کردند.

آن عالم می فرمود: من محو حاج شیخ عبدالکریم بودم، یعنی شگردها و حرکات و سکناتش و برخوردش روحیه مرا ساخت. و این خیلی مهم است.

الآن جوانهایی که شما را دوست دارند، ادب شما و رفتار شما، ناخودآگاه به آنها سرایت می کند. شما هم اگر به کسی علاقه دارید بخواهید یا نخواهید رفتار او در رفتار شما اثر می گذارد. خدا کند آنهایی که ما دوستشان داریم، افراد ناباب نباشند.

قریب به اتفاقشان می گویند: دوست ناباب ما را به اعتیاد، یا سرقت، یا کار خلاف کشاند.

پدر و مادری که اراذل و اوباش اند و یا معتادند هم دوست ندارد بچه هایشان معتاد شوند و به بیراهه بروند. این از دلسوزی پدر و مادر است. با این که خودش هم فاسد است، ولی نمی خواهد فرزندش فاسد باشد.

اگر از افراد ناباب آمار بگیرید، می بینید که با آدمها و رفقای ناباب نشسته اند. آن طرف هم همین طور است. آنهایی که جلسه می روند، هیئت می روند، قرآن حفظ می کنند، می گویند: دوست خوب مرا در این مسیر انداخته است.

دوست است که می تواند انسان را جهت بدهد؛ چون پدر و مادر و معلم و مربی افقشان از ما بالاتر است. هر کسی با هم افق خودش، با هم سن و سال خودش هم صندلی می شود و او را انتخاب می کند.

اگر با استاد، یا پدر و مادرش بنشیند، دو سه کلمه حرف که بزند تمام می شود، ولی با دوست هم افقش که هم نشین می شود، چون مشترکاتشان بیشتر است، اگر ده ساعت هم حرف بزنند کم نمی آورند.

بالاترین روش تربیت این است که بچه هایمان را با چند تا دوست خوب آشنا کنیم. اگر چنین کردیم، خودشان بدون زحمت در مسیر صحیح قرار می گیرند.

خداوندا، به همه ما و فرزندان ما معرفت و ادب و تربیتی الهی مرحمت کن و خوشبختی و عاقبتی زیبا نصیب فرما!

آمین رب العالمین!

ص: 224

ص: 226

«وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ» .....124

«وَأَوْحَی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» .....187

«وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمَا یَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ» .....192

«وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَی ظَهْرِهَا مِنْ دَابَّةٍ» .....70

«وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ » .....144

«وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا» .....92

«وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ کَظِیمٌ یَتَوَارَی مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَیُمْسِکُهُ عَلَی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا یَحْکُمُونَ» .....131

«وَلَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ» .....200

«یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَادْخُلِی جَنَّتِی» .....24

«یُطَافُ عَلَیْهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأَکْوَابٍ وَفِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَأَنْتُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» .....200

«یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثًا وَیَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ الذُّکُورَ» .....137

ص: 228

إذا هبت أمرا فقع فیه فإن شدة توقیه أعظم مما تخاف منه...120

أشم منها رائحة الجنة...143

أظهر الجمیل وستر القبیح...189

أعیذک بالله یا أبتاه من الضغف ...143

أکرموا أولادکم و أحسنوا آدابهم...212،61

أکیس الصبیان اشدهم بعضا للکتاب ...159

الإنسان عبید الإحسان ...121

إلهی لا توذبنی بعقوبتک ...62

أما إن أهل الکوفة لو حنکوا أولادهم بماء الفرات، لکانوا شیعة لنا...45

أما بعد؛ فإنی أقول للشیء کن ، فیکون و قد جعلتک الیوم تقول للشی فیکون...202

أما سمعتم صراخ الصبی ...52

أما والله لو ترکوا الحق علی أهله و اتبعوا عترة نبیه لما اختلف فی الله اثنان و لورثها سلف عن سلف و خلف بعد خلف حتی یقوم قائمنا التاسع من ولد الحسین و لکن قدموا من أخره الله و اخروا من قدمه الله ...29

إن إبراهیم خلیل الرحمن سأل ربه ان یرزقه ابنة تبکیه و تندبه بعد موته ...132

إن البیوت التی یصلی فیها باللیل بتلاوة القران تضی ء لأهل السماء کما تضی ء نجوم السماء الأهل الأرض ...105

إن التراب ربیع الصبیان ...162

إن الله تبارک وتعالی لا یفعل لعباده إلا الأصلح لهم ولا یظلم الناس شیئا ولکن الناس أنفسهم یظلمون...195

إن الله عزوجل أدب نبیه علی محبته فقال وإنک لعلی خلق عظیم... 63،68

ص: 230

إن الله عزوجل جعل ذریه کل نبی من صلبه وجعل ذریتی فی صلب هذا...141

إن الله عزوجل جعل للشر أقفالا وجعل مفاتیح تلک الأقفال الشراب و الکذب شر من الشراب ...195

إن الله عزوجل لیس یغضب لشئ کغضبه للنساء و الصبیان ...111

إن الله لیرحم العبد لشدة حبه لولده ...97

إن المرأة إذا حملت کان لها من الأجر من جاهد بنفسه وماله فی سبیل الله (عزوجل)، فإذا وضعت قیل لها: قد غفر لک ذنبک فاستانفی العمل، فإذا أرضعت فلها بکل رضعة تحریر رقبة من ولد إسماعیل ...94

إن الناس إلی صالح الأدب أحوج منهم إلی الفضة و الذهب ...86

إن الوعظ الذی لا یمجه سمع ولا یعدله نفع ما سکت عنه لسان القوا و نطق به لسان العقل ...106

إن خیر ما ورث الآباء لأبنائهم الأدب لا المال فان المال یذهب و الأدب یبقی ...51، 87

ان فی الجنۃ دار الفرح لایدخلها إلا من فرح الصبیان ...128

إن فی الجنة دار یقال لها دار الفرح لایدخلها إلا من فرح الصبیان ...57

أنا أدبب الله و علی أدیبی ...42،26

أنا وکافل الیتیم کهاتین فی الجنة ...37

إنکم إلی اکتساب الأدب أحوج منکم إلی اکتساب الفضة و الذهب ...15

انا من شیعتنا مثل النحلة ...188

انه کان یسلم علی الصغیر والکبیر ...49

إی والله هل الدین إلا الحب...96

این یقع هذا من عطائه یعنی تعلیمه...206

ص: 231

البنات حسنات، و البنون نعمه، فإنما یثاب علی الحسنات، و یسأل عن النعمة...134

بورک لبیت فیه محمد و مجلس فیه محمد و رفقة فیها محمد...56

تستحب عرامة الغلام فی صغره لیکون حلیما فی کبره...159

جعلت فداک إنا نسمی بأسمائکم و أسماء آبائکم فینفعنا ذلک...96

حب الأطفال فإنی فطرتهم علی توحیدی فإن أمتهم أدخلتهم برحمتی جنتی...98

الحسن و الحسین هما ریحانتای فی الدنیا و الآخرة...47

حق الولد علی الوالد أن یحسن اسمه و یحسن أدبه و یعلمه القرآن...55

الحمد لله انا أهل بیت یعجل الله لأولادنا العقوبة فی الدنیا...109

حنکوا أولادکم بتربة الحسین علیه السلام فإنه أمان...45

خمس لا أدعهن حتی الممات ...و التسلیم علی الصبیان لتکون سنه من بعدی...49

رحم الله اخی یوسف باعوه بثمن بخس دراهم معدودة...76

ریح الولد من ریح الجنة...71

صبرا علی قضائک یا رب لا اله سواک یا غیاث المستغیثین...25

الصدیق اقرب الأقارب...217

صف لی متاع الدنیا حتی أصف لک أخلاقه...68

عرامة الصبی فی صغره زیادة فی عقله فی کبره...159

فأخاف أن أتحرک حرکة أخری فیصیبنی ما لا اعلم...127

فإن الله قد اختار لک...138

فلا یقول أحد من أهل الجنة لشئ کن الا و یکون...202

فلو لا مشایخ رکع، و أطفال رضع، وبهائم رتع ، و شباب خشع،لجعلت السماء فوقکم حدیداً...69

ص: 232

فلیبلغ الحاضر الغائب و الوالد الولد إلی یوم القیامة...16

قاتل الله الشیطان إن الولد لفتنه و الذی نفسی بیده ما دریت آنی نزلت عن منبری...53

کان أبی علیه السلام إذا حزنه أمر جمع النساء و الصبیان، ثم دعا و أمنوا...72

کان أجود الناس کفا و أجرأ الناس صدرا و أصدق الناس لهجة وأوفاهم ذمة و الینهم عریکة و اکرمهم عشره و من راه بدیهة هابه ومن خالطه فعرفه أحبه لم أر مثله قبله ولا بعده...66

کان النبی صلی الله علیه و آله وسلم إذا أصبح مسح علی رؤوس ؤلده و ولد ولده...47

کان علی بن الحسین علیه السلام إذا بشر بالولد یسأل أ ذکر هو أم أنثی حتی یقول «أسوی؟» فإن کان سویا قال: «الحمد لله الذی لم یخلق منی شیئا مشوها»...137

کانت إذا دخلت علیه رحب بها، و قبل یدیها، و أجلسها فی مجلسه، فإذا دخل علیها قامت إلیه فرحبت به، وقبلت یدیه...142

کل مولود یولد علی الفطرة حتی یکون ابواه یهودانه و و ینصرانه...89،74

کن جملی...76

کن کالنحلة اذا أکلت أکلت طیباً، و إذا وضعت وضعت طیباً وإن وقعت علی عود لم تکسره...185

کونوا دعاة الناس بأعمالکم، ولا تکونوا دعاة بألسنتکم...106

کونوا دعاة للناس بغیر ألسنتکم لیروا منکم الورع و الاجتهاد و الصلاة و الخیر فإن ذلک داعیةٌ...210

کیوم ولدته أمه...71

لا تزرموا بالصبی...54

لا تصحب الشریر فان طبعک یسرق من طبعه...221،218

ص: 233

لا تضربوا أطفالکم علی بکائهم فإن بکاءهم أربعة أشهر شهادة أن لا إله إلا الله و أربعة أشهر الصلاة علی النبی وآله و أربعة أشهر الدعاء لوالدیه...151

لا من آبائهم المؤمنین لا یعلمونهم شیئا من الفرائض و إذا تعلموا أولادهم منعوهم ورضوا عنهم بعرض یسیر من الدنیا فأنا منهم بری ء و هم منی براء...88

لا میراث کالأدب...118

لم یکن یسال رسول الله صلی الله علیه و اله وسلم شیئا قط فیقول لا...67

لو أحبنی جبل لتهافت...65

لو تکاشفتم ما تدافنتم...178

لو علم الناس کیف خلق الله تبارک و تعالی هذا الخلق یلم أحد أحداً...168

لَوْ لَا الْأَجَالُ الَّذِی کَتَبَت عَلَیْهِمْ لَمْ یسْتَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِی أَجْسَادِهِمْ طَرْفَةَ عَیْنٍ شَوْقاً إِلَی الثَّوَابِ وَ خَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ...203

لیس حسن الجوار کف الأذی ولکن حسن الجوار صبرک علی الأذی...184

لیس منا من لم یوقر کبیرنا و یرحم صغیرنا...107

ما أبالی إلی من ائتمنت خائنا أو مضیعا...84

ما أشد بیاض اسنانه...192

ما أقبح بالرجل منگم أن یأتی بعض هذه الفواحش فیفضح نفسه علی رءوس الملا أفلا تاب فی بیته فو الله لتوبته فیما بینه و بین الله أفضل من إقامتی علیه الحد...172

ما أنتن ریح الکلب...192

ما من بلیة إلا ولله فیها نعمة تحیط به...194

ما ینبغی إلا أن یکون هکذا...159

المجالسة مؤثرة...219

ص: 234

مرحبا بک من بیت ما أعظمک و ما أعظم حرمتک و الله إن المؤمن أعظم حرمة عند الله منک ...126

من آذی مؤمنا فقد آذانی و من آذانی فقد آذی الله عز وجل ومن آذی الله فهو ملعون فی التوراة والإنجیل والزبور و الفرقان ...111

من أشرف أفعال الکریم غفلته عما یعلم...182

من أصلح أمر آخرته أصلح الله له أمر دنیاه ...92

من أکرم مؤمنا فإنما یکرم الله عزوجل ...111

من الحی القیوم الذی لایموت إلی الحی القیوم الذی لایموت...202

من أهان لی ولیا فقد أرصد لمحاربتی و أنا أسرع شیء إلی نصرة أولیائی...125

من بکی صبی له فارضاه حتی یسکنه أعطاه الله من الجنة حتی یرضی...93

من روی علی مؤمن روایة یرید بها شینه و هدم مروءته لیسقط من أعین الناس أخرجه الله من ولایته إلی ولایة الشیطان فلا یقبله الشیطان...173

من عال واحدة أو اثنتین من البنات جاء معی یوم القیامة کهاتین و ضم إصبعیه...135

من قال لأخیه مرحبا کتب الله له مرحبا إلی یوم القیامة...204

من قبل ولده کتب الله له حسنةً...47،127

من کان عنده صبی فلیتصاب له...50

من کان له أنثی فلم یبدها ولم یهنها و لم یوثر ولده علیها أدخله الله الجنة...136

من لم یودبه والداه ادبه اللیل والنهار...62

من یمن المرأة أن یکون بکرها جاریة...136

موتوا قبل أن تموتوا...26

مهلا عن معصیة الله فإن الله شدید العقاب لؤ لا عباد رکع و رجال خشع و صبیان

ص: 235

رضع وأنعام رتع لصب علیکم العذاب صبا...69

میراث الله عز و جل من عبده المؤمن ولد یعبده من بعده...164

نحن أصل کل خیر...196

نعم الجمل جملکما...52

نعم الولد البنات المخدرات من کانت عنده واحده جعلها الله له سترا من النار و من کانت عنده اثنتان أدخله الله بهما الجنة و من کانت له ثلاث أو مثلهن من الأخوات وضع عنه الجهاد و الصدقة...134

نهی رسول الله عن الأدب عند الغضب...113

و اجعل شکری لک علی ما زویت عنی أؤفر من شکری إیاک علی ما خولتنی...194

و أقسمت أن تملاها من الکافرین من الجنة والناس أجمعین و أن تخلد فیها المعاندین...63

و التلطف بالصبیان من عادة الرسول...46

والحمد لله الذی یحلم عنی حتی کانی لا ذنب لی فربی أحمد شیء عندی و أحق بحمدی ...177

و الله ما سألت ربی ولد نضیر الوجه و لا سألت ولدا حسن القامة و لکن سألت ربی ولدا مطیعین له خائفین وجلین منه حتی إذا نظرت إلیه و هو مطیع لله قرت به عینی...146

والمذیع بالسیئة محذول، والمستتر بالسیئة مغفور له...171

و أما ابنتی فاطمه فانها سیده نساء العالمین من الأولین و الآخرین و هی بضعة منی و هی نور عینی و هی ثمرة فؤادی و هی روحی التی بین جنبی وهی الحوراء الإنسیة...142

و أما البکاؤون من خشیتی ففی الرفیع الأعلی لا یشارکهم احد...155

و إنما قلب الحدث کالأرض الخالیة ما القی فیها من شئ قبلته فبادرتک بالأدب قبل أن یقسو قلبک ویشتغل لبک...44

ص: 236

وإنی لمن قوم... قلوبهم فی الجنان و أجسادهم فی العمل ...201

و أین یقع هذا من عطائه یعنی تعلیمه ...163

وحشا فاه درا ...206

وعزتی و جلالی لا یجوزنی ظلم ظالم ...113

وعلی واضع أقدامه...141

و لقد قرن الله به صلی الله علیه و آله وسلم من لدن أن کان فطیما أعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم و محاسن أخلاق العالم لیله ونهاره و لقد کنت اتبعه اتباع الفصیل أثر امه یرفع لی فی کل یوم من أخلاقه علما و یأمرنی بالاقتداء ...43

ومن علمه القران دعی بالأبوین فیکسیان حلتین یضی ء من نورهما وجوه أهل الجنة ...164

والتلطف بالصبیان من عادة الرسول ...54

وقفوا أسماعهم علی العلم النافع لهم ...91

الولد الصالح ریحانه من الله قسمها بین عباده ...46

ولقد أمر علی اللئیم یسبنی فمضیت ثمة قلت لا یعنینی ...183

ویل لاولاد آخر الزمان من آبائهم ...88

هذا رجل عندنا انه من اهل النار...127

یا الله المحمود فی کل فعاله...194

یا أیها الناس طوبی لمن شغله عیبه عن عیوب الناس ...181

یا راحم العبرات...154

یارب! أی الأعمال أفضل عندک ...98

یا روح الله انه ادرک له ولد صالح فاصلح طریقا و آوی یتیما فغفرت له بما عمل ابنه ...164

یا علی کل عین باکیه یوم القیامة إلا ثلاث أعین عین سهرت فی سبیل الله و عین غضت

ص: 237

عن محارم الله و عین فاضت من خشیة الله یا علی طوبی لصورة نظر الله إلیها تبکی علی ذنب لم یطلع علی ذلک الذنب أحد غیر الله ...154

یا علی من مسح یده علی رأس یتیم ترحما له أعطاه الله عز وجل بکل شعرة نورا یوم القیامة ...47

یا عم رسول الله و الله الله اشد حبا له منی ...140

یا فاطمة کل عین باکیة یوم القیامة إلا عین بکت علی مصاب الحسین فإنها ضاحکة مستبشرة بنعیم الجنة...155

یا کمیل إن رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم أدبه الله عز و جل و هو أدبنی و أنا أؤدب المؤمنین و أورث الأدب المکرمین...42

یا لیت رب محمد لم یخلقه ...26

یا محمد بل أنا أحاسبهم فإن کانت منهم زلة سترتها عنک لئلا تفتضح عندک ...174

یا من اسمه دواء و ذکره شفاء و طاعته غنی ارحم من رأس ماله الرجاء وسلاحه البکاء ...157

یا من أظهر الجمیل و ستر القبیح ...177

یا من عطاؤه عطا و منعه عطا...193

یجب للمؤمن علی المؤمن أن یستر علیه سبعین کبیرة...169

یلزم الوالدین من عقوق الولد ما یلزم الولد لهما من العقوق ...90

ص: 238

9. بشارة المصطفی لشیعة المرتضی / عماد الدین طبری، کتابخانه حیدریه، نجف اشرف، 1383 ق.

10. تحف العقول / ابن شعبة حرانی، حسن بن علی، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404 ق.

11. تصنیف غررالحکم و درر الکلم / تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، دفتر تبلیغات، قم، چاپ اول، 1366ش.

12. تفسیر العیاشی / عیاشی، محمد بن مسعود، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، 1380 ق.

13. تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین / کاشانی، ملا فتح الله، کتابفروشی محمد حسن علمی، چاپ سوم، تهران، 1336ش.

14. تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین / کاشانی ملا فتح الله کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، چاپ سوم، 1336ش.

15. تفسیر نورالثقلین / العروسی الحویزی، عبد علی بن جمعه، اسماعیلیان،قم، چاپ چهارم، 1415 ق.

16. التمحیص / ابن همام الکافی، محمد بن همان بن سهیل، مدرسة الامام المهدی علیه السلام ،قم، چاپ اول، 1404 ق.

17. التوحید للصدوق / ابن بابویه، محمد بن علی، جامعه مدرسین، قم،چاپ اول، 1398 ق.

18. توحید مفضل / مفضل بن عمر، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.

ص: 240

19. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال / محمد بن علی بن بابویه، دار الشریف الرضی للنشر، قم، چاپ روم، 1406 ق.

20. جامع احادیث الشیعة / بروجردی، آقا حسین، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، چاپ اول، 1386ش.

21. جامع الاخبار (للشعیری) / محمد بن محمد شعیری، مطبعة حیدریة، نجف، چاپ اول.

22. الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة / شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، انتشارات دهقان، تهران، چاپ سوم، 1380 ق.

23. حکایت های شنیدنی / محمد محمدی اشتهاردی، انتشارات علامه، قم،1374 ش.

24.حکمت نامه کودک / محمد محمدی ری شهری، سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1385 ش.

25. الخصال / ابن بابویه، محمد بن علی، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم،1362 ش.

26. الدعوات (للراوندی) / قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله،انتشارات مدرسه امام مهدی علیه السلام قم، چاپ اول، 1407ق.

27. روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه / محمد تقی بن مقصود علی مجلسی، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، قم، چاپ دوم،1406 ق.

28. روضة الواعظین و تبصرة المتعظین / فتال نیشابوری، محمد بن احمد،

ص: 241

انتشارات رضی، قم، چاپ اول، 1375 ق.

29. ریاض الابرار فی مناقب الائمة الاطهار / جزایری، نعمت الله بن عبدالله، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، چاپ اول، 1427ق.

30. سفینة البحار / شیخ عباس قمی، دارالأسوة للطباعة و النشر، تهران، چاپ اول، 1414 ق.

31. سنن النبی / علامه سید محمد حسین طباطبایی، انتشارات همگرا، قم، 1385ش.

32. شرح نهج البلاغه لابن ابی الحدید / ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، مکتبة آیت الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404 ق.

33. الصحیفة السجادیة / علی بن الحسین علیه السلام دفتر نشر الهادی، قم، چاپ اول، 1376 ش.

34. عدة الداعی و نجاح الساعی / ابن فهد حلی، احمد بن محمد، دار الکتب الاسلامی، چاپ اول، 1407ق.

35. علم الیقین / فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، بیدار، قم.

36. عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة / ابن ابی جمهور، محمدبن زین الدین، دار سید الشهداء للنشر، قم، چاپ اول، 1405 ق.

37. عیون اخبار الرضا علیه السلام / ابن بابویه، محمد بن علی، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378 ق.

38. عیون الحکم و المواعظ / لیثی واسطی، علی بن محمد، دارالحدیث قم، چاپ اول، 1376ش.

ص: 242

39. قاموس قرآن / قریشی بنایی، علی اکبر، دار الکتب الاسلامیة، تهران،1412 ق.

40. قرب الاسناد / حمیری، عبد الله بن جعفر، مؤسسة آل البیت علیها السلام قم، 1413 ق.

41. الکافی / کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.

42. کشف الغمة فی معرفة الأئمة علیها السلام / اربلی، علی بن عیسی، بنی هاشم، تبریز، چاپ اول، 1381 ش.

43. کفایة الأثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر / خزاز رازی، علی بن محمد، بیدار، قم، 1401 ق.

44. کنز العمال / المتقی الهندی، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1409 ق - 1989 م.

45. المؤمن / حسین بن سعید کوفی اهوازی، مؤسسة الامام المهدی علیه السلام قم،1404 ق.

46. مجموعة ورام / ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی، مکتبة فقیه، قم،چاپ اول، 1410 ق.

47.المحاسن / احمد بن محمد بن خالد برقی، دارالکتب الاسلامیة، قم، چاپ دوم، 1371 ش.

48.المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء / الفیض الکاشانی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1428 ق.

49. مرآة العقول فی شرح الأخبار آل الرسول / محمد باقر بن محمد تقی

ص: 243

مجلسی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1404 ق.

50. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل / نوری، حسین بن محمد تقی،مؤسسة آل البیت علیه السلام قم، چاپ اول، 1408 ق.

51. مسکن الفؤاد عند فقد الأحبة و الأولاد / شهید ثانی، زین الدین بن علی، بصیرتی، قم، چاپ اول.

52. مشکاة الأنوار فی غررالاخبار / طبرسی، علی بن حسن، المکتبة الحیدریة، نجف، چاپ دوم، 1385 ش.

53. مصباح المتهجد و سلاح المتعبد / طوسی، محمدبن الحسن، مؤسسة فقه الشیعة، بیروت، چاپ اول، 1411 ق.

54. مفاتیح الغیب / فخر رازی، محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420 ق.

55. مقتل الحسین اسید عبد الرزاق المقرم، آل علی علیه السلام ، چاپ اول، قم، 1424 ق.

56. مکارم الاخلاق / طبرسی، حسن بن فضل، شریف رضی، قم، چاپ چهارم، 1412 ق.

57. من لا یحضره الفقیه / ابن بابویه، محمد بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413 ق.

58. مناقب آل ابی طالب علیه السلام / ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، علامة، قم، چاپ اول، 1379 ش.

59.منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة / هاشمی خویی، میرزا حبیب الله،

ص: 244

مکتبة الاسلامیة، تهران، 1400 ق.

60.المواعظ العددیة / ابن قاسم الحسینی العاملی،سید محمدبن محمدبن الحسن، طلیعة النور، قم،چاپ اول، 1384 ش.

61.مهج الدعوات مفاتیح الجنان / حاج شیخ عباس قمی، چاپ و نشر قدسیان، قم، چاپ اول، 1389 ش.

62. النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین / جزایری، نعمت الله بن عبدالله، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، 1404 ق.

63. نهج البلاغة / شریف الرضی، محمد بن حسین، هجرت، قم، چاپ اول، 1414 ق.

64. نهج الفصاحة / ابوالقاسم پاینده، دنیای دانش، تهران، چاپ چهارم،1382 ش.

65. و منهج العباد / ابن طاووس، علی بن موسی، دار الذخائر، قم، چاپ اول، 1411 ق.

66. وسائل الشیعة / شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، مؤسسة آل البیت علیها السلام قم، چاپ اول، 1409 ق.

67. تهذیب الاحکام / طوسی، محمد بن الحسن، دارالکتب الاسلامیة تهران، چاپ چهارم، 1407ق.

68 . شرح مصباح الشریعة / شهید ثانی، زین الدین بن علی (ترجمه عبدالرزاق گیلانی)، پیام حق، تهران.

69.صفات الشیعة / ابن بابویه، محمد بن علی، أعلمی، تهران، 1362ش.

ص: 245

70. مصادقة الإخوان / ابن بابویه، محمد بن علی، مکتبة الإمام صاحب الزمان العامة، الکاظمیه، 1402 ق.

71.جامع السعادات / ملا محمد مهدی نراقی، مؤسسه مطبوعاتی اسماعلیان، قم.

72.کاشف الاسرار / مولی نظر علی طالقانی، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران. چاپ اول، 1373 ش.

ص: 246